សេចក្តីផ្តើម
ប្រវត្តិសាស្រ្តនៃប្រទេសកម្ពុជា បានវិវត្តជាបន្តបន្ទាប់ទៅតាមសម័យកាលនីមួយៗ។ ដោយឡែកចាប់ពីដំណាក់ កាលចុងក្រោយនៃសម័យអង្គរ នាសតវត្សរ៍ទី១៥មក ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទពញាយ៉ាត បានប្តូររាជធានីចេញពីអង្គរ មកបង្កើតរាជធានីថ្មីនៅទួលបាសាន និង បន្ទាប់មក ព្រះអង្គក៏មកស្ថាបនារាជធានីនៅចតុមុខ។ កម្ពុជានាក្រោយសម័យអង្គរបានទទួលរងការវាយលុកពីសំណាក់ ប្រទេសជិតខាង។ សៀមបានបង្កើត រដ្ឋរបស់ ខ្លួន ជាលើកដំបូង នៅឆ្នាំ១២៣៨។ចាប់ពីពេលនោះមក សៀមតែងតែពង្វាតទឹកដី និង ឥទ្ធិពលមកលើប្រទេសកម្ពុជាជាបន្តបន្ទាប់។ទោះជាមានការវាយទប់ទល់ ពីសំណាក់ប្រទេសកម្ពុជា ក៏ប្រទេសសៀមនៅ តែព្យាយាម វាយយកកម្ពុជា ដាក់ជារដ្ឋចំណុះរបស់ខ្លួន។ ពេលនោះ សៀមបានវាយយកទឹកដីកម្ពុជាភាគខាងលិច ដូចជា ខេត្តចន្ទបុរី បស្ចិមបុរី នគររាជសីមា រយ៉ង់ជាដើម។ បន្ទាប់មក ប្រវត្តិសាស្រ្តនៃប្រទេសកម្ពុជាបានវិវត្តមួយ ដំណាក់ កាលទៀតគឺសម័យឧដុង្គ។
នៅក្នុងសម័យឧដុង្គព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជាបានរកមធ្យោបាយដើម្បីគេចចេញពីឥទ្ធិពលសៀម ពេលនោះ ព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌បានសម្រេចព្រះទ័យទៅធ្វើទំនាក់ទំនងជាមួយអណ្ណាម ដោយចូលស្តីដណ្តឹងបុត្រី អណ្ណាមត្រកូលង្វៀន មកធ្វើជាមហេសីរបស់ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២។ នៅសម័យឧដុង្គប្រទេសកម្ពុជា បាន ទទួលរងនូវឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងមួយបន្ថែមទៀត ពីប្រទេសអណ្ណាម។ ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជាមួយចំនួន បានព្យា យាមការពារ និង ទប់ទល់នឹងឥទ្ធិពលអណ្ណាម ដូចជា ព្រះបាទអង្គចន្ទ និង ជាពិសេសនោះ គឺព្រះបាទអង្គដួង។ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទអង្គដួងប្រទេសកម្ពុជាបានស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ប្រទេសសៀមផង និង អណ្ណាម ផង។ ព្រះអង្គបានទៅធ្វើទំនាក់ទំនងជាសម្ងាត់ជាមួយនឹងមហាអំណាចអឺរ៉ុប ក្នុងគោលបំណងបញ្ចៀស គ្រោះ ថ្នាក់ដល់ប្រទេសកម្ពុជាពីឥទ្ធិពលសៀម និង អណ្ណាម ម៉្យាងទៀត ដើម្បីឱ្យមហាអំណាចអឺរ៉ុបនោះមកជួយ ការ ពារទឹកដីនិង ពូជសាសន៍ខ្មែរផងដែរ។ នៅឆ្នាំ១៨៥៣ ព្រះបាទអង្គដួង បានផ្ញើរាជសារទៅថ្វាយព្រះចៅ អធិរាជ បារាំងដើម្បីចងសម័ន្ធមិត្រ។ ប៉ុន្តែ ដោយសៀមដឹងអំពីការធ្វើទំនាក់ទំនងសម្ងាត់នេះហើយព្រះបាទអង្គដួងក៏ មានព្រះជន្មចាស់ ព្រះអង្គបានសោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ១៨៦០ដូច្នេះ ទំនាក់ទំនងជាលើកដំបូងរវាងកម្ពុជា និង បារាំងត្រូវបានកាត់ផ្តាច់ទៅវិញ។
ទោះបីជាយ៉ាងនេះក្តី នៅចុងបញ្ចប់ទំនាក់ទំនងរវាងកម្ពុជា និង បារាំងត្រូវបានធ្វើឡើងតាមសន្ធិសញ្ញា បារាំង- កម្ពុជា ចុះថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៣។ សន្ធិសញ្ញានេះ ត្រូវបានចុះហត្ថលេខាដោយលោក ដឺ ឡាហ្រ្គង់ឌីយ៉ែរ (de la Grandière) តំណាងភាគីប្រទេសបារាំង និង ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា គឺព្រះបាទនរោត្តម (Norodom) ដែល ជាព្រះរាជបុត្រច្បងរបស់ព្រះបាទអង្គដួង។ ដូច្នេះ ចាប់ពីឆ្នាំ១៨៦៣មក បារាំងបានដាក់អាណា ព្យាបាលជាផ្លូវ ការមកលើប្រទេសកម្ពុជារហូតដល់ថ្ងៃទី០៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣ ។
I-ព្រះរាជបូជនីយកិច្ចទាមទារឯករាជ្យ
ប្រទេសកម្ពុជាក៏ដូចជាបណ្ដាប្រទេសនៅក្នុងពិភពលោកដែរ
ជាពិសេស ប្រទេសនៅឥណ្ឌូចិន គឺបានធ្លាក់ទៅក្នុងការគ្រប់គ្រងរបស់ប្រទេសបារាំង។
ប្រទេសកម្ពុជាបានស្ថិតនៅក្រោមរបបអាណាព្យាបាលបារាំង តាមរយៈសន្ធិសញ្ញាបារាំង-កម្ពុជា ចុះថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៣។ នៅក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី២
អំណាចនៃរបបអាណានិគមត្រូវបានរង្គោះរង្គើរ។ នៅពេលនោះ ប្រទេសដែលស្ថិតនៅក្រោមរបបអាណានិគមបានបង្កើតជាចលនាតស៊ូ ដើម្បីទាមទារឯករាជ្យជូនជាតិមាតុភូមិរៀងៗខ្លួន។
នៅដើមដំបូងនៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២ ប្រទេសអាល្លឺម៉ង់
ជប៉ុន និង អ៊ីតាលីមានប្រៀបទៅលើគូសត្រូវរបស់ខ្លួននៅក្នុងសមរភូមិ។ ចំណែកប្រទេសជប៉ុនដែលមានបំណងវាយត្រួតត្រាតំបន់អាស៊ីនោះ
នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤០ កងទ័ពជប៉ុនបានចូលមកដល់ភាគខាងជើងឥណ្ឌូចិន ហើយបានចូលមកដល់ប្រទេសកម្ពុជានៅក្នុងខែឧសភា
ឆ្នាំ១៩៤១។ បីខែក្រោយមកគឺនៅថ្ងៃទី២៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤១
ប្រទេសជប៉ុនបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀង ដាឡង់កាតូ
(l’accord Darlan-Kato) ជាមួយរដ្ឋាភិបាលវីស៊ី
(Vichy)របស់បារាំង។
តាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ប្រទេសបារាំងត្រូវអនុញ្ញាតឱ្យកងទ័ពជប៉ុនឈរជើងនៅប្រទេសកម្ពុជា ក៏ដូចជាក្នុងទឹកដីឥណ្ឌូចិនទាំងមូល។ ស្របពេលជាមួយគ្នានោះ ចលនាជាតិនិយមខ្មែរក៏មានការវិវត្ដផងដែរ
ដោយចលនានេះផ្ដើមចេញពី ក្រុមយុវជន និង ព្រះសង្ឃមួយផ្នែកធំ។ នៅថ្ងៃទី២០ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៤២
មហាបាតុកម្មព្រះសង្ឃ យុវជន និង អ្នកដែលរស់នៅទីក្រុងបានផ្ទុះឡើង។
ការធ្វើមហាបាតុកម្មជាប្រវត្ដិសាស្ដ្រនេះ ត្រូវបានគេកត់សម្គាល់ឃើញថា
ជានិន្នាការឆ្ពោះទៅរកឯករាជ្យ។ នៅពេលនោះអាចារ្យ ហែម ចៀវ និង លោក ប៉ាច ឈឺន
ត្រូវបានអាជ្ញាធរបារាំងចាប់ឃាត់ខ្លួន។ នៅយប់ថ្ងៃទី០៩-១០ ខែមីនា
ឆ្នាំ ១៩៤៥ កងទ័ពជប៉ុនបានធ្វើពលប្រហារ ប្រឆាំងនឹងអាជ្ញាធរបារាំង ពេលនោះកងទ័ពជប៉ុនបានចាប់ពួករដ្ឋការ
និង ទាហានបារាំងយកទៅឃុំឃាំង ហើយព្រះមហា-ក្សត្រកម្ពុជា
សម្តេច ព្រះនរោត្តម សីហនុ បានប្រកាសឯករាជ្យនៅថ្ងៃទី១២ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៤៥ និង បានប្រកាសលុបចោលសន្ធិសញ្ញា
បារាំង-ខ្មែរ ពីមុនៗមកទាំងអស់[1]។
ព្រឹត្ដិការណ៍នេះត្រូវបានគេកត់សម្គាល់ឃើញថា
ជាការខិតខំប្រឹងប្រែងជាលើកដំបូង ក្នុងការទាមទារឯករាជ្យជូនជាតិរបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ
ហើយសម្រាប់ប្រទេសជប៉ុនក៏មិនបានទទួលស្គាល់ឯករាជ្យកម្ពុជានេះ តាមផ្លូវច្បាប់ដែរ[2]។ ក្រោយពីការប្រកាសនេះទៅ
ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជាសម្ដេច ព្រះ នរោត្ដម សីហនុ បានសូមរាជរដ្ឋាភិបាលជប៉ុន ទទួលស្គាល់ជាផ្លូវការនូវឯករាជ្យនៃព្រះ-រាជាណាចក្រកម្ពុជា។
ប៉ុន្ដែ ជប៉ុនពុំព្រមទទួលស្គាល់នូវឯករាជ្យភាព និង អធិប-តេយ្យភាពរបស់កម្ពុជាទេ។ បន្ទាប់ពីប្រទេសជប៉ុនបានចាញ់សង្គ្រាមលោកលើកទី២ សភាពការណ៍នយោបាយនៅឥណ្ឌូចិនមានការប្រែប្រួល ជាក់ស្ដែងនៅថ្ងៃទី០៩
ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៤៥ កងទ័ពឆ័ត្រយោងរបស់បារាំង បានចូលមកដល់ទីក្រុងភ្នំពេញតាមផ្លូវអាកាស។
នៅពេលវិលត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញ បារាំងបានប្រកាសថា សន្ធិសញ្ញា
ឆ្នាំ១៨៦៣ និង អនុសញ្ញាឆ្នាំ១៨៨៤ត្រូវអនុវត្ដន៍ដូចមុន។
នៅពេលនោះ ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជាបានអះអាងថា ប្រជារាស្ដ្រខ្មែរមិនព្រមទទួលស្គាល់សន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ១៨៦៣
និង អនុសញ្ញាឆ្នាំ១៨៨៤នោះវិញជាដាច់ខាត។ ការអះអាងនេះ គឺកម្ពុជាយល់ឃើញថា របបអាណាព្យាបាលបារាំងបានត្រូវបញ្ចប់ទៅហើយ
ពីព្រោះ នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៩៤៥ កងទ័ពជប៉ុនបានចូលមកកាន់កាប់ប្រទេសកម្ពុជាជំនួសប្រទេសបារាំង
ហេតុនេះ បារាំងពុំបានការពារឯករាជ្យនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ដូចដែលបានសន្យានៅក្នុងសន្ធិសញ្ញាបារាំង-កម្ពុជា
ចុះថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៣ នោះឡើយ[3]។
នៅឆ្នាំ១៩៤៦ សាធារណរដ្ឋបារាំងបានយល់ព្រមទទួលយកកិច្ចព្រមព្រៀងបណ្ដោះអាសន្ន
(Modus Vivendi) ដែល សម្ដេច
ស៊ីសុវត្ថិ មុនីរ៉េតជានាយករដ្ឋមន្ដ្រីនៃប្រទេសកម្ពុជា និងជាតំណាងដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់របស់ព្រះមហាក្សត្របានចុះហត្ថលេខា
ជាមួយនឹងតំណាងរបស់រដ្ឋាភិបាលបារាំង។ កិច្ចព្រមព្រៀងបណ្ដោះអាសន្ននាឆ្នាំ១៩៤៦ បារាំង និង ខ្មែរមានអំណាចស្មើគ្នាក្នុងការគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជា គឺមិនស្ថិតក្រោមអំណាចអាណាព្យាបាលបារាំងទៀតទេ[4]។ ទោះជាមានកិច្ចព្រមព្រៀងបណ្ដោះអាសន្ន នាឆ្នាំ១៩៤៦ក្ដី ការធ្វើសកម្មភាពដើម្បីទាមទារឯករាជ្យដោយសន្ដិវិធីនៅតែបន្ដ។
ដោយមើលឃើញនូវវិសមភាពនៃកម្លាំងសេដ្ឋកិច្ច ក៏ដូចជាកម្លាំងយោធារវាងប្រទេសបារាំង និង កម្ពុជា
ហើយដើម្បីចៀសវាងនូវការបង្ហូរឈាមផងនោះ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ
សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ព្រះអង្គបានជ្រើសរើសរកដំណោះស្រាយ តាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងសម្របសម្រួលជាមួយនឹងរបបអាណាព្យាបាលបារាំង។
រយៈពេលបីឆ្នាំក្រោយមកគឺនៅថ្ងៃទី០៨ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៤៩ ដែលមានសម្ដេច ស៊ីសុវត្ថិ មុនីពង្ស ជាតំណាងដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់របស់ព្រះមហាក្សត្រ បានចុះហត្ថលេខាជាមួយនឹងតំណាងរបស់រដ្ឋាភិបាលបារាំង នៅទីក្រុងប៉ារីស។ បារាំងបានទទួលស្គាល់តាមផ្លូវច្បាប់នូវឯករាជ្យរបស់ប្រទេសកម្ពុជា។ ឯករាជ្យនេះ គឺមានតែនៅក្នុងច្បាប់ប៉ុណ្ណោះ ប៉ុន្ដែក្នុងការអនុវត្ដជាក់ស្ដែងនោះ ប្រទេសបារាំងនៅបន្ដកាន់កាប់ក្រសួងសំខាន់ៗរបស់កម្ពុជាដដែល ដូចជា វិស័យតុលាការ នគរបាល យោធា កិច្ចការ បរទេស សេដ្ឋកិច្ចជាដើម។ ហេតុដូច្នេះហើយទើបសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ព្រះអង្គទ្រង់បានសន្យានៅក្នុងព្រះរាជសាសន៍របស់ព្រះអង្គ ទៅកាន់ជនរួមជាតិនៅថ្ងៃទី១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៥២ថា ព្រះអង្គនឹងទាមទារឯករាជ្យបរិបូរណ៍ឱ្យបាន ក្នុងរយៈពេលបីឆ្នាំយ៉ាងយូរ។
ក្រៅពីការតស៊ូនៅក្នុងប្រទេស សម្ដេចព្រះនរោត្ដម
សីហនុ បានយាងចេញទៅធ្វើការតស៊ូទាមទារឯករាជ្យតាមផ្លូវការទូត គឺនៅលើឆាកអន្ដរជាតិក្នុងទិសដៅដើម្បីឱ្យពិភពលោកបានដឹង
នូវគោលបំណងពិតប្រាកដរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា។ ជាដំបូង ព្រះអង្គបានយាងចេញពីប្រទេសកម្ពុជាឆ្ពោះទៅកាន់ប្រទេសបារាំងនៅថ្ងៃទី០៩
ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៥៣។ នៅទីនោះ ព្រះអង្គបានផ្ញើព្រះសារលិខិតមួយច្បាប់ចុះថ្ងៃទី០៥
ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៣ ពីទីក្រុងឡាណាពូល (La Napoule) ជូនទៅលោកប្រធានាធិបតីបារាំងវាំងសង់ អូរីយ៉ូល (Vincent Auriol)។ នៅក្នុងព្រះសារលិខិតនោះ គឺភាគីកម្ពុជាបានទាមទារឱ្យបារាំងប្រគល់ឯករាជ្យឱ្យបានទូលំទូលាយថែមទៀត។
នៅក្នុងសារលិខិតនោះដែរ ក៏បានភ្ជាប់ទៅជាមួយនូវសេចក្ដីរាយការណ៍មួយច្បាប់
ដែលបញ្ជាក់ជូនពីសម្អាងផ្សេងៗដែលនាំឱ្យមានការទាមទារឯករាជ្យ និង ជូននូវគ្រោងការនៃពិធីផ្ទេរអំណាចនានាមកឱ្យកម្ពុជា។
ក្រោយមកទៀត សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ព្រះអង្គបានផ្ញើព្រះសារលិខិតចំនួនពីរច្បាប់ទៀត គឺមួយច្បាប់ចុះថ្ងៃទី១៨ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៣ និង មួយច្បាប់ទៀតចុះថ្ងៃទី០៣ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៥៣ ជូនទៅលោកប្រធានាធិបតីបារាំងវាំងសង់ អូរីយ៉ូល។ នៅក្នុងខ្លឹមសារនៃព្រះសារលិខិតនោះ ព្រះអង្គបានសុំឱ្យភាគីបារាំង សម្រេចអំពីការប្រគល់ឯករាជ្យដល់កម្ពុជាឱ្យបានឆាប់រហ័ស។ ដោយការតស៊ូតាមរយៈការទូត នៅប្រទេសបារាំងមិនទទួលបានលទ្ធផលជាវិជ្ជមាននោះ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ព្រះអង្គបានសម្រេចយាងចាកចេញពីប្រទេសបារាំង ឆ្ពោះទៅកាន់ប្រទេសកាណាដា និង សហរដ្ឋ អាម៉េរិកនៅថ្ងៃទី១១ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៥៣។ អ្នកដែលបានអមព្រះរាជដំណើរយាងទៅកាន់សហរដ្ឋអាម៉េរិក និង ប្រទេសកាណាដា របស់សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ រួមមាន ៖
១-ឯកឧត្ដម
ឡេង ង៉ែត ទីប្រឹក្សាផ្ទាល់របស់ព្រះអង្គ
២-ឯកឧត្ដម ទី គឹមសួរ អគ្គលេខាធិការទីស្ដីការគណៈរដ្ឋមន្ដ្រី។
មូលហេតុដែលនាំឱ្យព្រះអង្គយាងទៅកាន់ទីក្រុង
ម៉ុងរ៉េអាល់ (Monréal) ប្រទេសកាណាដា
ព្រោះប្រទេសកាណាដាស្ថិតនៅជាប់នឹងសហរដ្ឋអាម៉េរិកហើយប្រជាជនក្រុងកេបិច
(Québec) មានគំនិតប្រហាក់ប្រហែលនឹងជនជាតិបារាំង
ហេតុនេះ គេមិនអាចព្រងើយកន្ដើយមិនយកចិត្ដទុកដាក់ពីការគម្រាមកំហែងរបស់កុម្មុយនីស្ដនៅឥណ្ឌូចិននោះឡើយ[5]។ នៅសហរដ្ឋអាម៉េរិក ព្រះរាជសាសន៍ដែលបានចុះផ្សាយក្នុងកាសែតញូវយ៉កថែម
(New York Times) ថ្ងៃទី១៩ ខែមេសា
ឆ្នាំ១៩៥៣ បាន ធ្វើឱ្យសាធារណមតិអាម៉េរិក និង សកលលោកមានការចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំង។
សម្ដេចព្រះ នរោត្ដម សីហនុ បានមានព្រះបន្ទូលថា បើប្រទេសបារាំងមិនព្រមប្រគល់ឯករាជ្យមកឱ្យកម្ពុជា
គ្រោះថ្នាក់មួយដ៏ពិតប្រាកដ ដោយប្រជារាស្ដ្រកម្ពុជាក្រោកឈរប្រឆាំងនឹងរបបព្រះអង្គ
ហើយពួកគេនឹង ទៅចុះចូលជាមួយនឹងចលនាវៀតមិញ ដឹកនាំដោយពួកកុម្មុយនីស្ដ[6]។ កត្ដាទាំងនេះ
ជាហេតុនាំឱ្យរដ្ឋាភិបាលបារាំងបង្ខំចិត្ដយល់ព្រមចរចាជាមួយនឹងភាគីកម្ពុជា។
មុននឹងវិលត្រឡប់ពីសហរដ្ឋអាម៉េរិក ឆ្ពោះមកប្រទេសកម្ពុជា
សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ បានយាងទៅកាន់ប្រទេសជប៉ុន។ នៅទីនោះ ព្រះអង្គមិនបានធ្វើសកម្មភាពអ្វីជាធំដុំឡើយ។
ដើម្បីព្រះអង្គបានជួបប្រាស្រ័យជាមួយនឹងសហការីរបស់ព្រះអង្គ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ បានយាងចាកចេញពីប្រទេសជប៉ុន
មកកាន់ក្រុងភ្នំពេញ នៅថ្ងៃទី១៤ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៥៣។
បន្ទាប់មកទៀត ព្រះអង្គបានយាងទៅកាន់ប្រទេសថៃ
នៅថ្ងៃទី១៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៥៣។ នៅទីក្រុងបាងកក ស្ដេចភូមិបុលមិនបានមកទទួលព្រះអង្គឡើយ។
រដ្ឋមន្ដ្រីការបរទេសថៃបានធ្វើឱ្យព្រះអង្គដឹងថា ប្រទេសថៃមិនផ្ដល់នូវសមានចិត្ដចំពោះព្រះអង្គឡើយ ព្រោះសំខាន់បំផុតគេមិនចង់ឱ្យមានការលំបាកក្នុងផ្នែកនយោបាយ និង ការទូតជាមួយនឹងប្រទេសបារាំង។ រដ្ឋាភិបាលថៃបាន
ប្រកាន់ឥរិយាបថហាមឃាត់សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ មិនឱ្យធ្វើនយោបាយ ហើយគេមិន អនុញ្ញាតឱ្យព្រះអង្គស្នាក់នៅគេហដ្ឋានរបស់ឯកអគ្គរាជទូតកម្ពុជាប្រចាំនៅក្រុងបាងកកទៀតផង
ដោយគេបានយកលេសថា ព្រះអង្គគ្រាន់តែជាជននិរទេសម្នាក់ប៉ុណ្ណោះ[7]។ នៅក្នុងឱកាសស្ដេចយាងទៅប្រទេសថៃនោះ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ត្រូវបានអមដំណើរដោយមន្ដ្រីជាន់ខ្ពស់កម្ពុជារួមមាន
៖
១-ឯកឧត្ដម ប៊ួរ ហ៊ង
២-អ្នកអង្គម្ចាស់ នរោត្ដមវីរីយ៉ា
៣-អ្នកអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ សិរីមតៈ
៤-លោក ម៉ក់ ច័ន្ទសារី
៥-លោក មាស ហ៊ុល
៦-លោក ហល ឃុន
៧-លោក ផាន់ មឿង
៨-លោក អ៊ុក ម៉ូត
៩-លោក ថាច់ ធួន
១០-លោក ធា ទ្រី។
ក្រោយពីទទួលបានការយកចិត្ដទុកដាក់ពីបណ្ដារដ្ឋនានាមក សម្ដេចព្រះនរោត្ដម
សីហនុ បានយាងត្រឡប់មកកាន់កម្ពុជាវិញ ប៉ុន្ដែ ព្រះអង្គបានទៅតាំងបញ្ជាការនៅក្នុងតំបន់ស្វយ័ត ដែលមាន ខេត្ដសៀមរាប បាត់ដំបង កំពង់ធំ។ គួររម្លឹកផងដែរថា
ប្រទេសកម្ពុជាបានទទួលស្វ័យភាពផ្នែកសឹក នៅក្នុងខេត្ដសៀមរាប
និង កំពង់ធំ ឆ្នាំ១៩៤៩ ហើយខេត្ដបាត់ដំបងបានទទួលស្វ័យភាពផ្នែកសឹក
នៅឆ្នាំ១៩៥២ នេះជាមធ្យោបាយមួយទៀត សម្រាប់ជាយុទ្ធសាស្ដ្រក្នុងការទាមទារឯករាជ្យរបស់កម្ពុជា។
ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៥៣ មកប្រទេសបារាំងបានចាប់ផ្ដើមប្រគល់នូវស្ថាប័នរដ្ឋសំខាន់ៗមកឱ្យកម្ពុជា ដែលមានលំដាប់លំដោយដូចខាងក្រោម
៖
-បារាំងបានចុះហត្ថលេខានៅថ្ងៃទី២៩
ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៥៣ ស្ដីពីការផ្ទេរអំណាចតុលាការ និង ប៉ូលីសមកឱ្យកម្ពុជា។
-ចំពោះអធិបតេយ្យភាពការទូត
ក៏ទទួលបានពេញលក្ខណៈផងដែរតាមរយៈការប្ដូរលិខិតរវាងរដ្ឋាភិបាលបារាំង និង រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា
ចុះថ្ងៃទី១២ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៥៣ ដែលបានបញ្ជូនតាមរយៈលោកឧត្ដមស្នងការនៃសាធារណរដ្ឋបារាំង
លេខ៣៩៣ R ចុះថ្ងៃទី២៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៩៥៣[8]។
-ចុងក្រោយបង្អស់
បារាំងបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀង ស្ដីពីការប្រគល់អំណាចយោធាក្នុងប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល
មកឱ្យកម្ពុជាវិញនៅថ្ងៃទី១៧ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៥៣[9]។ ដោយទទួលបាននូវជ័យជម្នះទាំងស្រុងនេះហើយ ទើបសម្ដេចព្រះនរោត្ដម
សីហនុ ព្រះអង្គបានយាងចេញពីតំបន់ស្វយ័ត ឆ្ពោះមកកាន់ទីក្រុងភ្នំពេញវិញ
នៅថ្ងៃទី០៨ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣។ មានមូលហេតុបីយ៉ាងដែលនាំឱ្យព្រះអង្គយាងមកកាន់ទីក្រុងភ្នំពេញគឺ
៖
ទី១-សិទ្ធិដែលប្រទេសបារាំងយល់ព្រមផ្ទេរមកឱ្យកម្ពុជា
មានវិស័យតុលាការ ប៉ូលីស និង យោធាឃើញថាមានលក្ខណៈសមស្រប។
ទី២-វិស័យយោធាត្រូវទទួលបន្ទុកដោយប្រទេសកម្ពុជា
គឺសម្ដេច ព្រះនរោត្ដម សីហនុ ជាអគ្គមេបញ្ជាការនៃកងទ័ពជាតិ។ បញ្ជាការសេនាធិការ
និង កងទ័ពទាំងអស់ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ប្រទេសកម្ពុជា។
ទី៣-សិទ្ធិផ្នែកតុលាការ ប៉ូលីស និង យោធាត្រូវបានបារាំងប្រគល់មកឱ្យកម្ពុជាជាអ្នកគ្រប់គ្រង ប៉ុន្ដែ កម្ពុជាមិនទាន់មានការគ្រប់គ្រងពេញលក្ខណៈ ទៅលើវិស័យសេដ្ឋកិច្ច ហិរញ្ញវត្ថុ និង ការទូត។ បញ្ហានេះ ភាគីកម្ពុជានឹងខិតខំដោះស្រាយជាមួយនឹងភាគីបារាំង ដើម្បីធ្វើយ៉ាងណាឱ្យបារាំងប្រគល់ ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច ហិរញ្ញវត្ថុ និង ការទូតមកឱ្យកម្ពុជាទាំងស្រុង[10] ។
ដើម្បីថ្វាយនូវព្រះកិត្ដិយសចំពោះសម្ដេចព្រះនរោត្ដម
សីហនុ គណៈកម្មការតុលាការ និង រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃក្រុមប្រឹក្សាជាតិ បានបើកការប្រជុំពិភាក្សានៅថ្ងៃទី០៩
ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៥៣ ហើយបានសម្រេចប្រកាសថា ព្រះករុណាជាអម្ចាស់ជីវិតលើត្បូង
ទ្រង់មានគុណូបការ:យ៉ាងខ្ពស់លើមាតុភូមិ ចំពោះ បញ្ហានេះ
ប្រធានគណៈកម្មការបានអធិប្បាយពន្យល់អំពីស្ថានការណ៍ប្រទេសជាតិ
ហើយបានមូលមតិគ្នាថា ៖
-ព្រះករុណាជាអម្ចាស់ជីវិតលើត្បូង
ទ្រង់បានបំពេញព្រះរាជបេសកកម្មដើម្បីបំបាត់អសន្ដិសុខ
-ទ្រង់បានឧបត្ថម្ភចំពោះព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងពេលលេញ
-ទ្រង់បានធ្វើព្រះរាជដំណើរទៅបរទេស ដើម្បីទាមទារឯករាជ្យពីប្រទេសបារាំង[11]។
នៅមុខព្រះបរមរាជវាំងនាថ្ងៃទី០៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣ មានប្រារឰពិធីនៃការផ្ទេរអំណាចទាំងស្រុងរបស់ប្រទេសបារាំង មកឱ្យប្រទេសកម្ពុជា។ នៅពេលនោះ លោកឧត្ដមសេនីយ៍របស់បារាំង ដឺឡង់ក្លាដ (de Langlade) បានថ្វាយនូវបញ្ជាការរបស់លោក ចំពោះសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ[12]។ អំពីមូលហេតុធំៗ ដែលប្រទេសបារាំងយល់ព្រមប្រគល់ឯករាជ្យទាំងស្រុងមកឱ្យកម្ពុជាមានដូចតទៅ ៖
-មានកងជីវពលនារីក្លាហានចំនួនជាងមួយលាននាក់ ដែលជាចលនារបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរស្នេហាជាតិ
-មានកងយោធពលខេមរភូមិន្ទក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ និង នៅខេត្ដណាដែលបារាំងកាន់កាប់ ទាហានគ្រប់ជាន់ថ្នាក់បានរត់ចោលមេទាហានបារាំង សូមមកបម្រើការពារព្រះមហាក្សត្រនៅក្នុងខេត្ដឯករាជ្យ មានបាត់ដំបង សៀមរាប និង កំពង់ធំ ហើយពួកគេបានប្រុងជាស្រេចថា បើបារាំងមិនព្រមប្រគល់ឯករាជ្យមកឱ្យប្រទេសកម្ពុជាមួយរយភាគរយទេនោះ គេសុខចិត្ដច្បាំងតស៊ូបូជាជីវិត ដើម្បីឯករាជ្យបរិបូរណ៍ជូនមាតុភូមិ ទាហានទាំងនោះសុទ្ធតែមានអាវុធ និង គ្រាប់រំសេវគ្រប់គ្រាន់
-បារាំងជួបនូវការលំបាកដ៏ធ្ងន់ធ្ងរបំផុតនៅប្រទេសវៀតណាម ការវាយប្រហារពីសំណាក់កងទ័ពប្រជាជនវៀតណាម បានធ្វើឱ្យបារាំងខូចខាត និង បាត់បង់អាយុជីវិតកាន់តែច្រើនឡើងៗ
-បារាំងនៅពេលនោះ គេបានទទួលសារភាពថា ពុំអាចយកកម្ពុជាធ្វើជាសត្រូវបន្ថែមពីលើវៀតណាមខាងជើងទៀតបានទេ
-ការដកកងទ័ពបារាំងចេញពីប្រទេសកម្ពុជា
ផ្ដល់លទ្ធភាពដល់បារាំងក្នុងការបញ្ជូនកងទ័ពរបស់ខ្លួនទៅបន្ថែម នៅសមរភូមិឌៀនបៀនហ៊្វូ
(Dien Bien Phu)[13]។
មានមតិមួយចំនួនបានអះអាងថា សន្និសីទទីក្រុងហ្សឺណែវ នាឆ្នាំ១៩៥៤ ទើបផ្ដល់ឯករាជ្យបរិបូរណ៍ឱ្យកម្ពុជា។ បញ្ហានេះ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ព្រះអង្គបានបញ្ជាក់នៅក្នុងព្រះរាជសារជូនជនរួមជាតិជ្រាប អំពីរាជសកម្មភាពដើម្បីឯករាជ្យបរិបូរណ៍នៃកម្ពុជា ទសវត្សរ៍១៩៤០-១៩៥០ ចុះ ថ្ងៃទី១៤ ខែតុលា ឆ្នាំ២០០៣ថា សន្និសីទនាទីក្រុងហ្សឺណែវ ឆ្នាំ១៩៥៤បានផ្ដល់ឯករាជ្យឱ្យប្រទេសឡាវ វៀតណាមខាងត្បូងមែន។ ភស្ដុតាងដែលបញ្ជាក់ច្បាស់លាស់ថា ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាទទួល បានឯករាជ្យបរិបូរណ៍មុនសន្និសីទទីក្រុងហ្សឺណែវ ឆ្នាំ១៩៥៤ ត្រង់ថា ៖
-ឯកឧត្ដម ញឹក ជូឡុង មិនមែនឧត្ដមសេនីយ៍បារាំងឈ្មោះ Deltheil នោះទេ ដែលចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាយុទ្ធសន្ដិភាព និង សន្ដិភាពជាមួយសាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យវៀតណាម ដែលមានលោក Ta Quang Buu តំណាងនៅហ្សឺណែវ។ រីឯប្រទេសឡាវ និង វៀតណាមខាងត្បូងវិញ គ្មានសិទ្ធិចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាយុទ្ធសន្ដិភាព និង សន្ដិភាពជាមួយនឹងសាធារ-ណរដ្ឋ ប្រជាធិបតេយ្យវៀតណាមទេ។ បារាំងនៅគ្រប់គ្រងឡាវវៀងច័ន្ទ-ហ្លួងព្រះបាង និង វៀតណាមខាងត្បូងនៅឡើយ នៅពេលប្រជុំសន្និសីទទីក្រុងហ្សឺណែវ ឆ្នាំ១៩៥៤។ ដូច្នេះ លោកឧត្ដមសេនីយ៍បារាំង Deltheil ចុះសន្ធិសញ្ញាយុទ្ធសន្ដិភាព និង សន្ដិភាពក្នុងនាមប្រទេសឡាវ និង វៀតណាមខាងត្បូង ជាមួយនឹងលោក Ta Quang Buu។
-ប្រទេសឡាវ និង ប្រទេសវៀតណាមត្រូវសន្និសីទក្រុងហ្សឺណែវ ឆ្នាំ១៩៥៤ បែងចែកជាពីរ ដោយមួយភាគបានទៅឡាវ និង វៀតណាមកុម្មុយនីស្ដ និង មួយភាគទៀតបានទៅឡាវ និង វៀតណាមមិនមែនកុម្មុយនីស្ដ។ ចំណែកប្រទេសឡាវ ចាប់តាំងពីសង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនលើកទី១ ឆ្នាំ១៩៤១ កងទ័ពវៀតមិញបានកាន់កាប់ខេត្ដឡាវ នៅជាប់ព្រំដែន ឡាវ-វៀតណាម ដូចជា ខេត្ដហ្វុងសាលី (Phong Saly) សាមនឿ ខាំម៉ុន (Cam Mon) និង សុវណ្ណខេត្ដ។ នៅប្រទេសឡាវមានក្រុមកុម្មុយនីស្ដមួយក្រុម មានឈ្មោះថា ប៉ាថេតឡាវ ដឹកនាំដោយព្រះអង្គម្ចាស់ សុផានវង្ស ដែលត្រូវជាប្អូនបង្កើតរបស់ព្រះអង្គម្ចាស់ សុវណ្ណភូមា[14]។ ចលនាតស៊ូកុម្មុយនីស្ដឡាវ មានមូលដ្ឋានរឹងមាំ និង បានកាន់កាប់ខេត្ដមួយចំនួននៅជាប់ព្រំដែន ឡាវ-វៀតណាម កត្ដានេះជាការរួមចំណែកមួយ ដែលនាំទៅរកការបែងចែកប្រទេសឡាវជាពីរ របស់សន្និសីទទីក្រុងហ្សឺណែវ នាឆ្នាំ១៩៥៤។
ការទទួលបានជោគជ័យនៅថ្ងៃទី០៩ ខែវិច្ឆិកា
ឆ្នាំ១៩៥៣ គឺដោយសារមានការចូលរួមយ៉ាងសកម្មពីប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ។ បន្ទាប់ពីបញ្ចប់ព្រះរាជបូជនីយកិច្ចទាមទារឯករាជ្យ
ហើយ សម្ដេចព្រះ នរោត្ដម សីហនុ បានប្រកាសឱ្យប្រជាពលរដ្ឋបានដឹងថា
ព្រះអង្គនឹងព្រះរាជានុញ្ញាតឱ្យមានការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសសភាទាំងពីរជាថ្មីឡើងវិញ។
នៅពេលនោះ មានតំណាងប្រជាពលរដ្ឋចំនួនជិតពីរម៉ឺននាក់ ធ្វើដំណើរមកកាន់រាជធានីភ្នំពេញ ដើម្បីថ្វាយដំណឹងចំពោះព្រះ-មហាក្សត្រ
អំពីគ្រោះថ្នាក់ ដែលគណបក្សនយោបាយនានាបានអនុវត្ដន៍កន្លងទៅ។ គណបក្សនយោបាយនៅកម្ពុជានាពេលនោះ
កាន់តែមានចំនួនច្រើនឡើងៗ ក្រោយពេលឈ្នះឆ្នោត គណបក្សទាំងនោះមិនបានប្រតិបត្ដិនូវអ្វីដែល
ខ្លួនបានសន្យា និង នាំឱ្យកាន់តែឃ្លាតឆ្ងាយអំពីគោលបំណងរបស់ប្រជារាស្ដ្រដែលប្រាថ្នាចង់បានឯករាជ្យ
និង សន្ដិភាព។
សរុបមកឃើញថា ប្រទេសកម្ពុជាបានបាត់បង់នូវអធិបតេយ្យភាពរបស់ខ្លួន ដោយស្ថិតនៅក្រោមរបបអាណាព្យាបាលបារាំង តាំងពីឆ្នាំ១៨៦៣។ ជាពិសេសនោះ កម្ពុជាបានបាត់បង់នូវវិស័យការ បរទេសរបស់ខ្លួននៅក្នុងឆាកអន្ដរជាតិ។ កម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យនៅថ្ងៃទី០៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣ ជារបត់ប្រវត្ដិសាស្ដ្រថ្មីមួយយ៉ាងសំខាន់ សម្រាប់ប្រជាជនកម្ពុជា ជាពិសេសនោះ គឺកម្ពុជាដណ្ដើមបានមកវិញនូវវិស័យការទូត ដែលជាមធ្យោបាយមួយដ៏មានសារសំខាន់ ដើម្បីឱ្យកម្ពុជាមានលទ្ធភាពឈានទៅធ្វើទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយនឹងប្រទេសនានាក្នុងសកលលោក និង ធ្វើឱ្យកម្ពុជាមានតួនាទីរបស់ខ្លួន នៅក្នុងឆាកអន្ដរជាតិ។ ការទទួលបានឯករាជ្យបរិបូរណ៍នេះ បានផ្ដល់មកឱ្យខ្មែរនូវកិត្ដិយស និង សេចក្ដីថ្លៃថ្នូរជាប្រជាជាតិឯករាជ្យមួយ ស្របទៅតាមច្បាប់អន្ដរជាតិ។
II-ការដាក់រាជ្យរបស់សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ
នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥២ បាតុកម្ម និង កូដកម្មនានា ដែលធ្វើឡើងដោយសិស្សានុសិស្ស បានកើតឡើងនៅតាមខេត្ដ និង ទីក្រុងនានានៃប្រទេសកម្ពុជា។ ដោយយោងទៅតាមស្ថានភាពនយោបាយកាន់តែតឹងតែងឡើងនោះ សម្ដេច ព្រះនរោត្ដម សីហនុ បានចេញព្រះរាជក្រមលេខ៧៦០ ន.ស. ចុះ ថ្ងៃទី១៣ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៥៣ ដើម្បីដាក់ប្រទេសកម្ពុជានៅក្នុងភយន្ដរាយ។ នៅក្នុងខ្លឹមសារនៃព្រះរាជក្រមនោះ រដ្ឋាភិបាលមានសិទ្ធិចាត់វិធានការដូចខាងក្រោម ៖
-ចូលឆែកឆេរលំនៅដ្ឋានរបស់ប្រជាពលរដ្ឋបានគ្រប់ពេលវេលា
-បង្គាប់ឱ្យប្រគល់គ្រឿងអាវុធឱ្យរាជការ
និង ស៊ើបរកគ្រឿងអាវុធដែលដកហូតយកបាននោះ
-ចាប់ខ្លួន
និង ឃុំឃាំងជនណាដែលធ្វើសកម្មភាពបណ្ដាលឱ្យខូចនូវរបៀបរៀបរយសាធារណៈ
-មិនអនុញ្ញាតឱ្យជនសង្ស័យនៅកន្លែងដែលមិនអាចការពារបាន
-មិនឱ្យបោះពុម្ពផ្សាយ
ការបង្កើតសមាគម និង ការប្រជុំគ្នា កាលណារាជការយល់ឃើញថាជាហេតុបណ្ដាលឱ្យមានភាពចលាចល
និង មិនអនុញ្ញាតឱ្យមានការប្រជុំគ្នាលើសពីប្រាំនាក់ឡើងទៅ
-ត្រួតពិនិត្យមើលសំបុត្រដែលផ្ញើទៅមក ដែលរាជការយល់ថា ជាមធ្យោបាយផ្សាយដំណឹងដោយលួចលាក់។
នៅថ្ងៃទី១៣ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៥៣នោះដែរ
ទ្រង់បានចេញព្រះរាជក្រឹត្យលេខ១៥
ន.ស. ដើម្បីរំលាយរដ្ឋសភា និង ក្រុមប្រឹក្សាព្រះរាជអាណាចក្រផងដែរ[15]។ ការរំលាយរដ្ឋសភានាពេលនោះគឺ
មានមូលហេតុមួយចំនួនដូចខាងក្រោម ៖
-រដ្ឋសភាបានជំទាស់ទៅនឹងសេចក្ដីព្រាងច្បាប់សម្រាប់ថវិកាជាតិ ឆ្នាំ ១៩៥៣ ដែលរាជរដ្ឋាភិបាលបានបញ្ជូនទៅសុំការអនុម័ត នៅថ្ងៃទី០៦ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៥២ ដោយរដ្ឋសភាបានអះអាងថា រដ្ឋាភិបាលមិនបានចុះមុខចំណាយឱ្យបានសមស្រប
-ញុះញង់
សិស្ស និស្សិតឱ្យធ្វើកូដកម្មប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាល ហើយហែក្បួនកូដកម្មឆ្ពោះទៅកាន់រដ្ឋសភា
-ពួកអ្នកបះបោរប្រឆាំងនឹងមន្ដ្រីខេត្ដ ស្រុក និង កងកម្លាំងការពារសន្ដិសុខ
-រដ្ឋាភិបាលបានធ្វើសេចក្ដីព្រាងច្បាប់ស្ដីពី ការរក្សាឱ្យមានសន្ដិសុខនៅក្នុងប្រទេស បញ្ជូនទៅឱ្យរដ្ឋសភាអនុម័ត រដ្ឋសភាដែលភាគច្រើនមកពីគណ-បក្សប្រជាធិបតេយ្យ បានពន្យារពេលមិនពិនិត្យច្បាប់នោះ ដោយរដ្ឋសភាបានអះអាងថា ខ្លាចក្រែងរដ្ឋាភិបាលយកច្បាប់នោះទៅប្រើប្រាស់ ដើម្បីធ្វើទុក្ខបុកម្នេញប្រជារាស្ដ្រទៅវិញ[16]។
នៅមុនពេលដែលសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ
ដាក់រាជ្យ ព្រះអង្គបានធ្វើប្រជាមតិ នៅថ្ងៃទី ០៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៥៥ ដើម្បីឱ្យប្រជារាស្ដ្រវិនិច្ឆ័យស្ដីពីព្រះរាជបេសកកម្មទាមទារឯករាជ្យរបស់ព្រះអង្គ។
លទ្ធផលនៃការធ្វើប្រជាមតិនោះ គឺប្រជារាស្ដ្រខ្មែរបានគាំទ្រព្រះអង្គចំនួន៩២៥,៨១២សំឡេងនៃចំនួនសរុបទាំងអស់
៩២៧,៦៤៦សំឡេង។
បន្ទាប់មកទៀត នៅថ្ងៃទី១៩ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៥៥ សម្តេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ព្រះអង្គបានបង្ហាញប្រាប់រដ្ឋាភិបាល អង្គការនានា អង្គទូតដែលទទួលស្គាល់តាមផ្លូវការនៅប្រទេសកម្ពុជា និង គណៈកម្មាធិការអន្ដរជាតិ នូវសេចក្ដីព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីមួយ ដែលនៅក្នុងសេចក្ដីព្រាងនោះ គឺគេបានបង្កើតឱ្យមានសភាប្រចាំខេត្ដ និង សភាប្រចាំព្រះរាជាណាចក្រ។ សេចក្ដីព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនេះ ត្រូវបានគណបក្សប្រជាធិបតេយ្យធ្វើការជំទាស់យ៉ាងដាច់អហង្ការ ហើយគណៈកម្មាធិការអន្ដរជាតិ បានទទួលស្គាល់នូវការមិនយល់ស្របរបស់គណៈប្រតិភូប៉ូឡូញ[17] ដែលគេបានសម្គាល់ថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះនឹងនាំទៅរកការប្រាសចាកសិទ្ធិផ្នែកនយោបាយរបស់ចលនានានា ដែលចេញពីក្រុមអ្នកតស៊ូរបស់ កម្ពុជា[18]។ ដើម្បីចូលប្រឡូកផ្ទាល់នៅក្នុងការបោះឆ្នោត ព្រះអង្គបានសម្រេចដាក់រាជ្យសម្បត្ដិថ្វាយទៅព្រះរាជបិតារបស់ព្រះអង្គ គឺព្រះបាទនរោត្ដម សុរាម្រឹត នៅថ្ងៃទី០២ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៥ ដោយគ្មានអ្នកណាបង្ខំ និង ដោយគ្មានការសុំយោបល់ជាមុនឡើយ[19]។ នេះគឺជាការគេចចេញពីឧបសគ្គនៃផ្លូវច្បាប់ ដែលមិនអនុញ្ញាតឱ្យព្រះមហាក្សត្រធ្វើនយោបាយ។ នៅក្នុងព្រះរាជសារមួយផ្ញើទៅកាន់ជនរួមជាតិ ព្រះអង្គបានរិះគន់ជាសាធារណៈចំពោះទង្វើអាក្រក់ របស់អ្នកនយោបាយ មន្ដ្រីជាន់ខ្ពស់ គហបតី មានទ្រព្យសម្បត្ដិស្ដុកស្ដម្ភ និង អ្នកចេះដឹងមួយចំនួន ដោយបញ្ជាក់ថា ខ្ញុំចាកចេញពីព្រះបរមរាជវាំង ដើម្បីទៅគង់នៅក្នុងចំណោមប្រជាជន និង ស្វែងរកយុត្ដិធម៌ វឌ្ឍនភាព វិបុលភាព សុភមង្គល ឱ្យខាងតែបាន[20]។ ចំណុចមួយទៀតទាក់ទងនឹងការដាក់រាជ្យសម្បត្ដិនេះ បើគិត ទៅតាមន័យគុណធម៌វិញ គឺប្រហែលជាសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ធ្វើឡើងដើម្បីជាការតបស្នងសងគុណ ចំពោះព្រះគុណូបការៈរបស់ព្រះរាជបិតាព្រះអង្គ គឺ ព្រះបាទនរោត្ដម សុរាម្រឹត។ ការដាក់រាជ្យនេះ គឺព្រះអង្គមានជំនឿដោយស្មោះស្ម័គ្រថា ព្រះរាជករណីកិច្ចរបស់ព្រះអង្គជាព្រះមហាក្សត្រសោយរាជ្យសម្បត្ដិនោះបានចប់សព្វគ្រប់ បន្ទាប់ពីប្រទេសបារាំងបានប្រគល់ឯករាជ្យមកឱ្យកម្ពុជា នៅថ្ងៃទី០៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៩៥៣។ ព្រះរាជកិច្ចជាបន្ដមួយទៀតដែលព្រះអង្គត្រូវទទួលបន្ទុកនោះ គឺការដោះស្រាយបញ្ហាសង្គម និង ការពង្រីករបៀបប្រជាធិបតេយ្យពិតប្រាកដ ដោយរំលាយស្ថានភាពមួយដែលអំណាចរាជការប្រមូលផ្ដុំទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃនៃជនឯកសិទ្ធិមួយក្រុមតូច ដែលពុំអាចតាំងខ្លួនជាអ្នកតំណាងផលប្រយោជន៍ប្រជាជាតិពិតប្រាកដបាន។ បញ្ហានេះ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ចង់ឱ្យប្រជាជាតិកាន់កាប់អំណាចទាំងនោះដោយខ្លួនឯង ព្រមទាំងផ្ដល់មធ្យោបាយដល់ប្រជាជាតិ ដើម្បីបំបាត់អំពើអយុត្ដិធម៌ ការរងទុក្ខវេទនារបស់ប្រជារាស្ដ្រ។ ព្រះអង្គបានឈ្វេងយល់ថា ព្រះមហាក្សត្រសោយរាជ្យសម្បត្ដិ នឹងបំពេញកិច្ចការនេះពុំបានឡើយ ពីព្រោះ ព្រះមហាក្សត្រជាប់ចំណងនៃរបៀបមួយបែបយ៉ាងតឹងរ៉ឹង ដែលពុំអាចនឹងសម្រួលបាន មកអំពីរបៀបនេះ កើតឡើងដោយអ្នកនយោបាយគិតប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួន ហើយ ប្រទាញប្រជាជាតិមិនឱ្យមានជំនឿលើរបបគ្រប់គ្រងទាំងនេះ ដែលគេឱ្យឈ្មោះថា ជារបៀបគ្រប់គ្រងតាមលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ហើយតាមរបៀបបែបនេះ គឺជាការយកតាមរបបគ្រប់គ្រងរបស់រដ្ឋាភិបាលបរទេស គឺពុំសមស្របទៅនឹងធម្មជាតិ និង សេចក្ដីត្រូវការរបស់ប្រជាជាតិខែ្មរ។ ហេតុនេះ ការដាក់រាជ្យនេះគឺជាបំណងប្រាថ្នាមួយ ដើម្បីបម្រើប្រជាជាតិខ្មែរ។
III-ការបង្កើតចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម
នៅឯសន្និសីទក្រុងហ្សឺណែវ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានប្ដេជ្ញាចិត្ដថានឹងចាត់វិធានការទាំងឡាយ ដើម្បីធានាដល់ប្រជាពលរដ្ឋរបស់ខ្លួន អាចចូលរួមនៅក្នុងការបោះឆ្នោតដោយសេរី សម្ងាត់ និង យុត្ដិធម៌ នៅឆ្នាំ១៩៥៥ ដោយអនុលោមទៅតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់ប្រទេសរៀងៗខ្លួន។ ដើម្បីចូលរួមប្រកួតប្រជែងនៅក្នុងការបោះឆ្នោត ឆ្នាំ១៩៥៥ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ បានបង្កើតចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម នៅថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៥[21]។ នៅក្នុងសេចក្ដីថ្លែងការណ៍ជាច្រើនរបស់សម្ដេចព្រះ នរោត្ដម សីហនុ បានគូសបញ្ជាក់អំពីទិសដៅរបស់ចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយមគឺ ៖
-បដិសេធប្រព័ន្ធពហុបក្ស ដែលនាំឱ្យមានអស្ថិរភាពនយោបាយនៅក្នុងសង្គម
-ដើម្បីសម្ព័ន្ធភាពជាតិ
-ធ្វើឱ្យមានអារម្មណ៍ស្នេហាជាតិ និង មានភក្ដីភាពចំពោះប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់
-តស៊ូប្រឆាំងនឹងអំពើអយុត្ដិធម៌ និង អំពើពុករលួយ បក្សពួកនិយម
-តស៊ូប្រឆាំងនឹងអំពើអយុត្ដិធម៌ និង អំពើពុករលួយ បក្សពួកនិយម
-ដើម្បីវឌ្ឍនភាពលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសម្រាប់ប្រជាជន
-មាគ៌ាចម្បងដើម្បីទទួលបានទិសដៅនេះគឺភក្ដីភាពចំពោះសាសនា និង ព្រះមហាក្សត្រ ។
គណៈកម្មាធិការប្រតិបត្ដិនៃសង្គមរាស្ដ្រនិយមបានបញ្ជាក់ថា សង្គមរាស្ដ្រនិយមមានលក្ខណៈខុសប្លែកគ្នាពីពួកម៉ាស៊ីស ឬ កុម្មុយនីស្ដ។ សង្គមនិយមខ្មែរកើតចេញពីគោលការណ៍ព្រះពុទ្ធសាសនា ប្រៀនប្រដៅមនុស្សឱ្យចេះជួយសង្គ្រោះគ្នាទៅវិញទៅមក ជួយបំពេញកិច្ចការដល់សង្គម គោរពមនុស្សលោក ហើយមានគោលបំណងចង់ឱ្យកើតមានសុខុមាលភាព និង វឌ្ឍនភាពដល់បុគ្គលទាំងឡាយទូទៅ[22]។
ប៉ុន្ដែ ទោះជាមានគោលការណ៍ និង ការបញ្ជាក់ពីគណៈកម្មាធិការប្រតិបត្ដិនៃចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយមបែបនេះក៏ដោយ ចំពោះអ្នកដែលចូលជាសមាជិកសង្គមរាស្ដ្រនិយម គឺត្រូវតែចាកចេញពីគណបក្សនយោបាយផ្សេងទៀត នៅពេលនោះ លោក លន់ នល់ លោក ដាប ឈួន ជាដើម បានមកចូលរួមជាមួយចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយមផងដែរ។ ចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយមគឺជាអង្គការដែលបានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងក្លាទៅលើសង្គម និង ជីវភាពនយោបាយកម្ពុជា។ នៅក្នុងលក្ខន្ដិកៈរបស់សង្គម ដែលបានចុះផ្សាយនៅខែមីនា ឆ្នាំ១៩៥៥ បានគូសបញ្ជាក់ថា សង្គមរាស្ដ្រនិយមមិនមែនជាគណបក្សនយោបាយទេ ប៉ុន្ដែ ជាអង្គការបង្រួបបង្រួមជាតិ ដែលមានគោលបំណងនឹងកសាងរាជសង្គមនិយមព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា[23]។
ដើម្បីធ្វើឱ្យចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយមកាន់តែមានលក្ខណៈរឹងមាំ និង មានឈ្មោះបោះសំឡេងកាន់តែខ្លាំងថែមទៀតនោះ នៅក្នុងសមាជជាតិលើកទី២៣ ដែលប្រព្រឹត្ដទៅនៅថ្ងៃទី១០ ដល់ទី១៣ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៦៧ អង្គសមាជបានសំណូមពរឱ្យមានច្បាប់ ស្ដីពី ការរម្លឹកថ្ងៃកំណើតនៃចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម។ ដើម្បីបំពេញតាមសំណូមពររបស់អង្គសមាជជាតិ រដ្ឋសភាបានអនុម័តនៅថ្ងៃទី១០ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៦៨ ច្បាប់ស្ដីពីការប្រកាសបុណ្យជាតិសម្រាប់រម្លឹកថ្ងៃកំណើតនៃចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម។ ក្រោយពីរដ្ឋសភាបានអនុម័តរួចហើយ គេបានចេញព្រះរាជក្រមលេខ៣៦៤/៦៨ ប.រ. ចុះថ្ងៃទី១៤ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៦៨ ប្រកាសឱ្យប្រើច្បាប់ ស្ដីពី ថៃ្ងបុណ្យជាតិសម្រាប់រម្លឹកថ្ងៃកំណើតនៃចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម។ ព្រះរាជក្រមនេះមានមាត្រាតែមួយ ហើយបានចែងថា បុណ្យជាតិសម្រាប់រម្លឹកថ្ងៃខួបកំណើតនៃចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម ត្រូវបានប្រកាសជាបុណ្យពេញលក្ខណៈច្បាប់។ បុណ្យនេះត្រូវបានធ្វើឡើងរៀងរាល់ឆ្នាំ នៅថ្ងៃទី២៤ ខែមីនា ដែលជាថ្ងៃប្រកាសឱ្យប្រើលក្ខន្ដិកៈនៃចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម[24]។
ការបង្កើតចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម គឺដើម្បីជាប្រយោជន៍ដល់ ៖
-សាមគ្គីភាព និង មិនឱ្យមានគណបក្សនយោបាយកើនឡើងច្រើនជាបន្ដទៀត សង្គមរាស្ដ្រនិយមបានជួយបង្រួមគណបក្សនយោបាយពីច្រើនមកតិច ហើយក្នុងចំណោមនោះ មានគណបក្សមួយដែលទើបនឹងបង្កើតឡើងក្រោយសន្និសីទទីក្រុងហ្សឺណែវ គឺគណបក្សកុម្មុយនីស្ដ ឬ គណបក្សប្រជាជន។ ចំណែកសមាជិកគណបក្សប្រជាធិបតេយ្យជាច្រើនរូប បានមកចូលរួមជាមួយនឹងចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយម
-កែរដ្ឋធម្មនុញ្ញដើម្បីឱ្យប្រជារាស្ដ្រមានសេចក្ដីទុកចិត្ដ
លើការគ្រប់គ្រងដោយមានរដ្ឋសភា[25]។
ការកែសម្រួលរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ បានប្រកាសឱ្យដឹងថា
៖
-ការដែលមានគណបក្សច្រើន ធ្វើឱ្យប្រជាជនមានការភ័ន្ដច្រឡំផ្នែកគំនិត
-ការបោះឆ្នោតតាមរបៀបសព្វថ្ងៃ (មុនឆ្នាំ១៩៥៥) នាំឱ្យគណបក្សបង់ខាតសោហ៊ុយជាច្រើន ដែលជាហេតុនាំឱ្យគណបក្សទាំងនោះទៅពឹងពាក់អ្នកមានធនធានទុច្ចរិត ហើយបន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោតគេតោងតែសងបំណុល ព្រម ទាំងឱ្យការប្រាក់យ៉ាងធ្ងន់ទៀតផង។ នេះហើយដែលជាមូលហេតុជំរុញឱ្យរដ្ឋមន្ដ្រី តំណាងរាស្ដ្រ អ្នកជំនួញ និង អ្នករាជការដែលនិយមគណបក្សនយោបាយ នោះឱ្យរិះរកមធ្យោបាយមិនស្របច្បាប់ និង ផ្ទុយអំពីប្រយោជន៍របស់ប្រជាជាតិ
-តំណាងរាស្ដ្រដែលកើតឡើងអំពីរបៀបគ្រប់គ្រងប្រជាធិបតេយ្យ នៅពេលមុននេះ បំភ័ន្ដសេចក្ដីទុកចិត្ដរបស់ប្រជារាស្ដ្រ ភ្លេចពាក្យសន្យានៅពេលមុននឹងក្លាយជាតំណាងរាស្ដ្រ ឬ មិនបានបញ្ចេញមតិរបស់ប្រជារាស្ដ្រឱ្យទៀងទាត់ ដោយគិតតែពីប្រយោជន៍នៃគណបក្សរបស់ខ្លួន និង តាមសេចក្ដីបង្គាប់របស់គណៈកម្មាធិការនាយករបស់គណបក្ស ដែលពុំមានសមាជិកចេញមកពីសង្គមរាស្ដ្រនិយម
-មានតំណាងរាស្ដ្រជាច្រើន ឥតធ្វើការប្រាស្រ័យទាក់ទងជាមួយនឹងរាស្ដ្រឡើយ គេតាំងខ្លួនគេធំជាងប្រជារាស្ដ្រ។ ការខ្វះការប្រាស្រ័យទាក់ទងទាំងនេះ នាំឱ្យតំណាងរាស្ដ្រពុំស្គាល់មណ្ឌលបោះឆ្នោតរបស់ខ្លួន ដែលជាហេតុនាំ ឱ្យមិនស្គាល់ច្បាស់ចំពោះមនោសញ្ចេតនា ឧត្ដមគតិ និង សេចក្ដីត្រូវការពិតរបស់ប្រជារាស្ដ្រ
-ប្រជារាស្ដ្របានត្អូញត្អែរអំពីការស៊ីសំណូក ដែលមានកាន់តែច្រើនឡើងៗ និង អ្នករាជការមិនបានបំពេញការងាររបស់ខ្លួនឱ្យបានត្រឹមត្រូវ
-ប្រជារាស្ដ្របានត្អូញត្អែរអំពីការផ្លាស់ប្ដូររដ្ឋាភិបាលញឹកញយ បន្ទាប់ពីមានការបង្កើតគណបក្សនយោបាយច្រើនមក
-ប្រជារាស្ដ្រសុំកុំឱ្យព្រះមហាក្សត្រ ប្រគល់ការគ្រប់គ្រងប្រទេសទៅឱ្យ ក្រុមគណបក្សតទៅទៀត ព្រោះប្រជារាស្ដ្រ មានទំនុកចិត្ដតែចំពោះអង្គព្រះមហាក្សត្រមួយប៉ុណ្ណោះ ដែលជាតំណាងខ្លួនយ៉ាងពេញចិត្ដឥតខ្ចោះ[26]។
នៅក្នុងការបោះឆ្នោតថ្ងៃទី១១ ខែកញ្ញា
ឆ្នាំ១៩៥៥ មានគណបក្សដែលបានចូលរួមគឺក្រៅពីសង្គមរាស្ដ្រនិយម ដែលមានរូបសញ្ញាព្រះឆាយាល័ក្ខណ៍
សម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ នោះគឺមាន គណបក្សប្រជាធិបតេយ្យ មានរូបសញ្ញាក្បាលដំរី
គណបក្សសេរីមានរូបសញ្ញាអង្គរវត្ដ គណបក្សប្រជាជន មានរូបសញ្ញានង្គ័ល
គណបក្សចម្រើនជាតិ មានរូបសញ្ញាហនុមាន គណបក្សខ្មែរឯករាជ្យ
គណបក្សពលករខ្មែរ និង គណបក្សឯករាជ្យ។ លទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតនេះគឺចលនាសង្គមរាស្ដ្រនិយមទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតចំនួន៦៣០,៦២៥ សន្លឹក ស្មើនឹង៨៣%នៃសន្លឹកឆ្នោតសរុប
ហើយទទួលបានអាសនៈនៅក្នុងរដ្ឋសភាចំនួន៩១។ គណបក្សប្រជាធិបតេយ្យ ទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតចំនួន៩៣,៩១៩សន្លឹក
ស្មើនឹង១២% គណបក្សប្រជាជន ទទួលសន្លឹកឆ្នោតចំនួន២៩,៥០៨សន្លឹក
ស្មើនឹង៤% ។
ក្រោយពីទទួលបានជ័យជម្នះនៅក្នុងការបោះឆ្នោតឆ្នាំ១៩៥៥ ចលនាសង្គមរាស្រ្តនិយមបានគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជា ចន្លោះឆ្នាំ១៩៥៥ ដល់ឆ្នាំ១៩៧០។ ប្រទេសកម្ពុជានាសម័យនោះមានសុខសន្តិភាព និង មានការអភិវឌ្ឍគួរឱ្យកត់សម្គាល់ ដូចជា វិស័យសេដ្ឋកិច្ច សិក្សាធិការជាតិ សុខាភិបាលជាដើម។ ក្រៅពីទទួលបានកេរ្តិ៍ឈ្មោះល្បីល្បាញក្នុងឆាកអន្តរជាតិ ប្រទេសកម្ពុជាក្នុងសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយម ក៏បានបន្សល់ទុកនូវសមិទ្ធផលជាតិធំៗរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃផងដែរ។
សន្និដ្ឋាន
ទោះបីជាមានចំណុចមួយចំនួន គ្មានសមភាពរវាងប្រទេសជាអាណាព្យាបាល និង ប្រទេសក្រោមអាណាព្យាបាលក៏ដោយ
យើងសង្កេតឃើញថាបារាំងអាចការពារទឹកដីកម្ពុជាកុំឱ្យបាត់បង់ទាំងស្រុង។
ប៉ុន្តែ កិច្ចការរបស់បារាំងនៅកម្ពុជា ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ នរោត្តម
មិនសូវទទួលបានលទ្ធផលជាផ្លែផ្កានោះទេ។
សមានចិត្តរបស់អ្នកដឹកនាំនៃរបបអាណាព្យាបាលបារាំងនៅកម្ពុជា មានភាពប្រសើរឡើងចាប់តាំងពីរជ្ជកាលព្រះបាទ
ស៊ីសុត្ថិ មក។ បារាំងបានធ្វើកំណែទម្រង់ផ្នែកប្រព័ន្ធរដ្ឋបាល
ការបញ្ចូលនូវកម្មវិធីសិក្សា និង ការបណ្តុះបណ្តាលធនធានមនុស្សតាមបែបទំនើប។
បារាំងបានការពារ និង ជួយទាមទារយកទឹកដីខ្មែរភាគពាយ័ព្យពីសៀមមកវិញនៅឆ្នាំ១៩០៧។
នៅឆ្នាំ១៩០៨ ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ មានការពេញព្រះទ័យនឹងការជួសជុលប្រាសាទអង្គរឡើងវិញពីសំណាក់ប្រទេសបារាំង។
ជាងកន្លះសតវត្សរ៍បន្តមកទៀត អ្នកជំនាញជនជាតិបារាំង និង
កម្មករខ្មែរ បានជួសជុលប្រាសាទអង្គររយៈពេលវែង។ រដ្ឋការបារាំងក៏បានជួយធ្វើកំណែទម្រង់សំខាន់ៗ
មានដូចជា នយោបាយ សេដ្ឋកិច្ច សង្គមកិច្ច ដើម្បីឱ្យប្រទេសកម្ពុជាមានការអភិវឌ្ឍជឿនលឿន ដែលក្នុងនោះ មានការកសាងហេដ្ឋារចនាសម័្ពន្ធសង្គម
វិស័យកសិកម្ម សិប្បកម្ម ឧស្សាហកម្ម គមនាគមន៍ និង ប្រព័ន្ធហិរញ្ញវត្ថុ ជាដើម។ បារាំងបានខិតខំសិក្សាស្រាវជ្រាវ និង ចងក្រងឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរបានយ៉ាងច្រើន
ព្រមទាំងបានបង្ហាញ និង ផ្សព្វផ្សាយអំពីអរិយធម៌ខ្មែរដែលរុងរឿងនាអតីតកាល ឱ្យពិភពលោកបានស្គាល់ថែមទៀតផង។
មួយវិញទៀត បារាំងគឺជាអ្នកនាំមកនូវទំនើបកម្ម
និង ការគ្រប់គ្រងរដ្ឋតាមបែបទំនើប។ ប៉ុន្តែ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយក្នុងអំឡុងពេលដែលបារាំងគ្រប់គ្រងកម្ពុជា
ពួកគេក៏បានគាបសង្កត់មកលើប្រជាជនកម្ពុជា តាមរយៈការបង្ខំឱ្យបង់ពន្ធដារយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ
ការកេងចំណេញ ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចពីប្រទេសកម្ពុជាជាដើម។ ហេតុនេះ ដើម្បីបញ្ឈប់ការត្រួតត្រាមកលើប្រទេសកម្ពុជាពីសំណាក់ប្រទេសបារាំងតទៅទៀតនោះ
ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជាព្រះបាទ នរោត្តម សីហនុ បានធ្វើព្រះ រាជបូជនីយកិច្ចទាមទារឯករាជ្យពីប្រទេសបារាំងបានទាំងស្រុង នៅថ្ងៃ០៩
ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣។ កម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យឆ្នាំ១៩៥៣
ជារបត់ប្រវត្តិសាស្រ្តថ្មីមួយសម្រាប់ប្រទេស និង ប្រជាជនកម្ពុជា
ជាពិសេសនោះ គឺកម្ពុជាដណ្តើមបានមកវិញនូវវិស័យការទូតរបស់ខ្លួន ដែលជាមធ្យោបាយមួយដ៏មានសារសំខាន់
ដើម្បីឱ្យកម្ពុជាមានលទ្ធភាពឈានទៅធ្វើទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយនឹងប្រទេសនានានៅក្នុងសកលលោក
និង ធ្វើឱ្យកម្ពុជាមានតួនាទីនៅក្នុងឆាកអន្តរជាតិ។
ការទទួលបានឯករាជ្យនេះ បាន ផ្តល់មកឱ្យកម្ពុជានូវកត្តិយស សេចក្តីថ្លៃថ្នូរ ជាប្រជាជាតិមួយដែលមានសិទ្ធិកំណត់នូវជោគវាសនានៃប្រទេសរបស់ខ្លួន និង
ស្របទៅតាមច្បាប់អន្តរជាតិ។ ចាប់ពីពេលនោះមក ប្រទេសបារាំងមិនមានសិទ្ធិគ្រប់គ្រងលើប្រទេសកម្ពុជាទៀតឡើយ។
ក្រោយពីប្រទេសកម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យឆ្នាំ១៩៥៣មក ព្រះបាទនរោត្តម សីហនុ បានដាក់រាជ្យថ្វាយព្រះបិតា
គឺ ព្រះបាទ នរោត្តម សុរាម្រឹត ហើយព្រះអង្គក៏បង្កើតចលនាសង្គមរាស្រ្តនិយម នៅឆ្នាំ១៩៥៥។
ការបង្កើតចលនានេះឡើង គឺជាការបង្រួបបង្រួមប្រជាជនខ្មែរឱ្យមានឯកភាពជាតិ
បន្ទាប់ពីប្រទេសមួយនេះ ទទួលបានឯករាជ្យពីរបបអាណាព្យាបាលបារាំង។
លើសពីនេះទៅទៀត ការបង្កើតចលនានេះ ក៏ដើម្បីចូលរួមក្នុងការបោះឆ្នោតនាខែកញ្ញា
ឆ្នាំ១៩៥៥ ទៅតាមការកំណត់នៃសន្និសីទទីក្រុងហ្សឺណែវ ឆ្នាំ១៩៥៤ ស្តីពីការបញ្ចប់សង្រ្គាមនៅឥណ្ឌូចិនផងដែរ។ ជាលទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតនោះ
ចលនា សង្គមរាស្រ្តនិយមបានទទួលជោគជ័យទាំងស្រុង ទៅលើគណបក្សផ្សេងៗទៀត
ហើយបានដឹកនាំប្រទេសកម្ពុជា ចន្លោះពីឆ្នាំ១៩៥៥ ដល់ឆ្នាំ១៩៧០។ យើងសង្កេតឃើញថា នៅសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយម ប្រទេសកម្ពុជាមានសន្តិសុខ និង
ការរីកចម្រើនគួរឱ្យកត់សម្គាល់។ ប្រជាជនរស់នៅក្នុងសុខសន្តិភាព និង សេចក្តីថ្លៃថ្នូរ ព្រមទាំងមានការអភិវឌ្ឍជឿនលឿនទៀតផង។ សង្គមរាស្រ្តនិយមបានបន្សស់ទុកនូវសមិទ្ធផលយ៉ាងច្រើន រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ។
នៅពេលនោះ កម្ពុជាទទួលបាននូវកេរ្តិ៍ឈ្មោះល្បីល្បាញ ទាំងនៅក្នុងតំបន់ ក៏ដូចជា ក្នុងឆាកអន្តរជាតិ៕
គន្ថនិទ្ទេស
ឯកសារជាភាសាខ្មែរ
១-រាជកិច្ចលេខ៦ ចេញផ្សាយត្រីមាសទី៣ ឆ្នាំ១៩៥៣
២-រាជកិច្ចលេខ១ ចេញផ្សាយត្រីមាសទី១ ឆ្នាំ១៩៥៧
៣-រាជកិច្ចលេខ៦៣ ចេញផ្សាយថ្ងៃទី១៧ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៦៨
៤-រាជវិចារណ៍ដើម្បីសម្រួលរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែលមហាក្សត្រិយ៍បានប្រោសព្រះរាជទានដល់ប្រជារាស្ដ្រព្រះអង្គ
ក្នុងឆ្នាំ១៩៤៧
៥-ព្រះរាជសាសន៍ព្រះបាទសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ វរ្ម័ន
ព្រះចៅអាណាចក្រកម្ពុជាជាអម្ចាស់ជីវិតលើត្បូង ទៅកាន់ប្រជាជាតិ ថ្ងៃទី១៣ ខែមករា
ឆ្នាំ១៩៥៣
៦-ព្រះរាជសាសន៍ព្រះបាទសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ វរ្ម័ន ព្រះចៅព្រះរាជអាណាចក្រកម្ពុជា ទ្រង់ត្រាស់ទៅកាន់ប្រជាជាតិក្នុងកម្ពុជរដ្ឋ ថ្ងៃទី១៥ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣
៧-ប្រវត្ដិសង្ខេបនៃព្រះរាជបេសកកម្ម ប្រយុទ្ធទាមទារឯករាជ្យសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ឆ្នាំ១៩៥៦
៨-ទស្សនាវដ្ដីនៃយុវជន លេខ១ ចុះថ្ងៃទី១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៥៧
៩-Charles Meyer, ក្រោយស្នាមញញឹមរបស់ខ្មែរ ប្រែសម្រួលដោយទី ឃាយុ
ពីស្នាដៃដើមជា ភាសាបារាំងដែលមានចំណងជើងថា Derrière le Sourire Khmer, Paris, 1971.
១០-សូ សាយ កុម្មុយនិស្ដឥណ្ឌូចិន ភ្នំពេញ ឆ្នាំ១៩៧៣
១១-មីហេយេវ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រសង្ខេបនៃប្រទេសកម្ពុជា បកប្រែដោយសាស្ដ្រាចារ្យឡុង
សៀម ម៉ូស្គូ ឆ្នាំ១៩៨១
១២-នរោត្ដម សីហនុ អនុស្សាវរីយ៍ផ្អែមល្ហែម និង ជូរចត់ (បកប្រែដោយ
ន.រណរង្គ) ឆ្នាំ១៩៩៣
១៣-នរោត្ដម សីហនុ
រាជសកម្មភាពដើម្បីឯករាជ្យបរិបូរណ៍នៃកម្ពុជា (ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៤០-១៩៥០) ភាគទី១ ភ្នំពេញ ឆ្នាំ២០០៣
១៤-នរោត្ដម សីហនុ រាជសារជូនជនរួមជាតិជ្រាប អំពីរាជសកម្មភាពដើម្បីឯករាជ្យបរិបូរណ៍នៃកម្ពុជា ទសវត្សរ៍១៩៤០–១៩៥០ ភ្នំពេញ ថ្ងៃទី១៤ ខែតុលា ឆ្នាំ២០០៣
១៥-ដេវិឌ ឆាណ្ឌល័រ (David
Chandler) ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ បកប្រែដោយមជ្ឈមណ្ឌលខេមរសិក្សា
ចេញផ្សាយលើកទី២ នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០០៥
១៦-ខៀវ សំផន ពិចារណាអំពីប្រវត្ដិសាស្ដ្រកម្ពុជា ពីដើមរហូតដល់សម័យកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ បោះពុម្ពផ្សាយដោយសេវាបោះពុម្ពផ្សាយ រាហុ៍ ឆ្នាំ២០០៧
ឯកសារជាភាសាបរទេស
១-Les Elites Khmères, Phnom Penh, 1966.
២-M. Jennar Raoul, Les clés
du Cambodge, Faits et chiffres, repères historiques,
profiles cambodgiens, cartes, Maisonneuve et Larose, 1995.
1-Les Elites Khmères, Phnom Penh, 1966, p. 134.
2-នរោត្ដម សីហនុ រាជសកម្មភាពដើម្បីឯករាជ្យបរិបូរណ៍នៃកម្ពុជា
(ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៤០-១៩៥០) ភាគទី១ ភ្នំពេញ ឆ្នាំ២០០៣ ទំព័រ២០។
3-សូមបញ្ជាក់ថា នៅក្នុងមាត្រាទី១ នៃសន្ធិសញ្ញាបារាំង-កម្ពុជាចុះថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៣ បានចែងថា ព្រះចៅអធិរាជបារាំងយល់ព្រមផ្ដល់នូវការការពារចំពោះព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា។
4-នរោត្ដម សីហនុ រាជសារជូនជនរួមជាតិជ្រាបអំពីរាជសកម្មភាពដើម្បីឯករាជ្យបរិបូរណ៍នៃកម្ពុជា ទសវត្សរ៍១៩៤០–១៩៥០ ភ្នំពេញ ថ្ងៃទី១៤
ខែតុលា ឆ្នាំ២០០៣ ទំព័រ២។
5- នរោត្ដម សីហនុ អនុស្សាវរីយ៍ផ្អែមល្ហែម
និង ជូរចត់ (បកប្រែដោយ ន.រណរង្គ) ឆ្នាំ១៩៩៣
ទំព័រ៩៥។
6 -ដ-
ទំព័រ៩៨។
7-នរោត្ដម សីហនុ អនុស្សាវរីយ៍ផ្អែមល្ហែម និង ជូរចត់ (បកប្រែដោយ ន.រណរង្គ) ដ.ឯ.ម. ទំព័រ១០៧។
8-ប្រវត្ដិសង្ខេបនៃព្រះរាជបេសកកម្មប្រយុទ្ធទាមទារឯករាជ្យសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ឆ្នាំ១៩៥៦
ទំព័រ១១។
9-ដ-
10-ព្រះរាជសាសន៍ព្រះបាទសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុវរ្ម័ន ព្រះចៅព្រះរាជអាណាចក្រកម្ពុជា ទ្រង់ត្រាស់ទៅកាន់ប្រជាជាតិក្នុងកម្ពុជរដ្ឋ ថ្ងៃទី១៥ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣ ទំព័រ៣-៦។
11-រាជកិច្ចលេខ៦ចេញផ្សាយត្រីមាសទី៣ ឆ្នាំ១៩៥៣ ទំព័រ៥១២។
12-ប្រវត្ដិសង្ខេបនៃព្រះរាជបេសកកម្មប្រយុទ្ធទាមទារឯករាជ្យសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ដ.ឯ.ម. ទំព័រ១២។
13-នរោត្ដម សីហនុ រាជសារជូនជនរួមជាតិជ្រាបអំពីរាជសកម្មភាពដើម្បីឯករាជ្យបរិបូរណ៍នៃកម្ពុជាទសវត្សរ៍
១៩៤០–១៩៥០ ដ.ឯ.ម. ទំព័រ៥។
14-សូ សាយ កុម្មុយនិស្ដឥណ្ឌូចិន ភ្នំពេញ ឆ្នាំ១៩៧៣ ទំព័រ១៣៩។
15- រាជកិច្ចលេខ១ចេញផ្សាយត្រីមាសទី១ ឆ្នាំ១៩៥៧ ទំព័រ២-៣។
16-ព្រះរាជសាសន៍ព្រះបាទសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ វរ្ម័ន
ព្រះចៅអាណាចក្រកម្ពុជាជាអម្ចាស់ជីវិតលើត្បូងទៅកាន់ប្រជាជាតិ ថ្ងៃទី១៣ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៥៣។
17នៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងហ្សឺណែវ ស្ដីពី ការបញ្ឈប់សង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនត្រង់ជំពូកទី៤
ប្រការ១១ ចែងថា គណៈកម្មការចម្រុះ និង គណៈកម្មការត្រួតពិនិត្យនៅកម្ពុជារួមមានប្រទេសកាណាដា
ឥណ្ឌា និង ប៉ូឡូញ។
18- Charles Meyer, ក្រោយស្នាមញញឹមរបស់ខ្មែរ
ប្រែសម្រួលដោយទី ឃាយុ ទំព័រ១០៦ ពីស្នាដៃដើមជាភាសាបារាំងដែលមានចំណងជើងថា Derrière le Sourire Khmer, Paris, 1971.
19-ដ-
20-Charles Meyer, ក្រោយស្នាមញញឹមរបស់ខ្មែរ ប្រែសម្រួលដោយទី ឃាយុ ទំព័រ១០៦ -ដ.ឯ.ម-
21-Jennar M. Raoul, Les clés du Cambodge, Faits et chiffres,
repères historiques, profiles cambodgiens, cartes,
Maisonneuve et Larose, 1995. p.58.
22-នយោបាយសេដ្ឋកិច្ចនៃសង្គមរាស្ដ្រនិយម ឆ្នាំ? ទំព័រ២។
23-មីហេយេវ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រសង្ខេបនៃប្រទេសកម្ពុជា បកប្រែដោយសាស្ដ្រាចារ្យឡុង សៀម ម៉ូស្គូ ឆ្នាំ១៩៨១
ទំព័រ៣៨៥។
24-រាជកិច្ចលេខ៦៣ ចេញផ្សាយថ្ងៃទី១៧ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៦៨ ទំព័រ៥៤៧៦។
25-ទស្សនាវដ្ដី នៃយុវជន លេខ១ ចុះថ្ងៃទី១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៥៧ទំព័រ៣០។
26-រាជវិចារណ៍ដើម្បីសម្រួលរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែលមហាក្សត្រិយ៍បានប្រោសព្រះរាជទានដល់ប្រជារាស្ដ្រព្រះអង្គក្នុងឆ្នាំ១៩៤៧ ទំព័រ៣។
