លោកស្រីបណ្ឌិត ជា វណ្ណី
ប្រធានផ្នែកធម្មសាស្រ្ត និង ចរិយាសាស្រ្ត
ក្រោយថ្ងៃរំដោះ ថ្ងៃ៧ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩ កម្ពុជាបានខិតខំកសាងប្រទេសជាតិឡើងវិញបន្ទាប់ពីត្រូវបំផ្លិចបំផ្លាញក្នុងការគ្រប់គ្រងរបស់របបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ(សម័យខ្មែរក្រហម)។ បើទោះបីជារឿងរាវទាំងនេះបានកន្លងផុតទៅអស់ជាច្រើនឆ្នាំក្ដី ក៏ប្រជាជនខ្មែរយើងដែលបានឆ្លងកាត់សម័យនោះនៅតែមានអារម្មណ៏ភ័យខ្លាច ដក់ជាប់នៅក្នុងចិត្តមិនអាចបំភ្លេចបានឡើយ ព្រោះថាវាគឺជាសម័យកាលមួយដែលមានភាពសាហាវព្រៃផ្សៃខ្លាំងណាស់។ អ្វីៗគ្រប់យ៉ាងដែលខ្មែរធ្លាប់មាន គឺត្រូវវិនាសអន្តរាយស្ទើរតែសាបសូន្យ ពោល គឺ វិនាសគ្រប់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ សូម្បីតែវិស័យសាសនា។ ដូច្នេះកម្ពុជាត្រូវខិតខំកសាងជាតិរបស់ខ្លួនឡើងវិញពីបាតដៃទទេស្អាត ហើយយើងដឹងហើយថា នៅក្នុងការកសាងសង្គមមួយឱ្យមានការអភិវឌ្ឍបាន គឺវាអាស្រ័យលើកត្តាជាច្រើន ដូចជាកត្តាមនុស្ស កត្តាអប់រំ កត្តាធម្មជាតិ និងកត្តាសាសនាជាដើម។ យ៉ាងណាមិញ សង្គមមនុស្សទាំងអស់នៅក្នុងពិភពលោកដែលអាចមានការអភិវឌ្ឍ ក៏មានការចូលរួមចំណែកយ៉ាងច្រើនពីកត្តាសាសនាផងដែរបើនិយាយជារួម តែបើនិយាយដោយឡែកវិញ សង្គមកម្ពុជាមានការអភិវឌ្ឍមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ក៏អាស្រ័យលើកត្តាសាសនាផងដែរ ជាពិសេសព្រះពុទ្ធសាសនាដែលជាសាសនារបស់រដ្ឋ។
មុននឹងធ្វើការបកស្រាយអំពីព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងការអភិវឌ្ឍសង្គម យើងគួរយល់នូវពាក្យសាសនា និងព្រះពុទ្ធសាសនាជាមុនសិន។
១. សាសនាជាអ្វី?
បើតាមវចនានុក្រមខ្មែរ «សាសនា» មកពីពាក្យ «សាសន» ដែលមានន័យថា ពាក្យ បណ្តាំ ពាក្យផ្តាំផ្ញើ ពាក្យប្រៀនប្រដៅ ការប្រៀនប្រដៅ សាសនា លទ្ធិ ពាក្យបង្គាប់ ការបង្គាប់បញ្ជា ដំណឹង សំបុត្រ ពាក្យប្រកាស ការប្រកាសប្រាប់ ការជឿស្ដាប់ ការដាក់ទណ្ឌកម្ម ការផ្ចាលទោស ការកែសម្រួល ការគ្រប់គ្រង ការត្រួតត្រា។ បើយោងទៅតាមវចនានុក្រមអង់គ្លេស “សាសនា” គឺជាជំនឿលើអត្ថិភាពនៃព្រះ និងសកម្មភាពដែលទាក់ទងនឹងការថ្វាយបង្គំចំពោះព្រះ។ ដូច្នេះ សាសនា គឺជាភាពយល់ដឹង និងជំនឿមុតមាំរបស់មនុស្សដែលធ្លាប់បដិបត្តិមកខ្លះ ឬដែលគេគិតថា ជាភាពសម្រាប់បូជា ហើយសាសនាបានដល់ការប្រមូលផ្តុំនូវប្រព័ន្ធនៃវប្បធម៌ ប្រព័ន្ធនៃជំនឿ និងជាទិដ្ឋភាពនៃគុណធម៌ និងចរិយាធម៌។ បើតាមលោក Durhkeim (១៩១២) សាសនា គឺជាប្រព័ន្ធរួមនៃជំនឿនិងការបដិបត្តិដែលជាប់ទាក់ទងទៅនឹងវត្ថុសក្តិសិទ្ធិ សាសនាផ្នែកលោកខាងលិច។
សាសនាមានច្រើនដែលក្នុងនោះមានដូចជា៖ ព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រហ្មញ្ញសាសនា គ្រិស្ដសាសនា អ៊ីស្លាមសាសនា ហិណ្ឌូសាសនា និងជីហ្វសាសនាជាដើម។ ក្រៅពីនោះនៅមានសាសនាដែលជឿនូវព្រះតែមួយ(អាទិទេពនិយម) សាសនាដែលជឿនូវទេវច្រើន(ពហុទេពនិយម) សាសនាទេវនិយម និងសាសនាអទេវនិយមផងដែរ។ អ្នកស្រាវជ្រាវមួយចំនួនបានបែងចែកសាសនាជា៣ប្រភេទគឺ៖ សាសនាពិភពលោក(world religions)សាសនាអន្តោ គ្រាម (indigenous religions) និងចលនាសាសនាថ្មី (new religious movements)។
. តួនាទីរបស់សាសនា
រាល់សាសនាទាំងអស់ដែលមាននៅក្នុងលោក សុទ្ធតែមានតួនាទីរបស់ខ្លួន ព្រោះមនុស្សដែលជាអ្នកសាងលទ្ធិ ជំនឿ និងសាសនា គឺក្នុងគោលបំណងដើម្បីជួយកែបញ្ហាផ្សេងៗ និងតបស្នងអ្វីមួយទៅតាមតម្រូវការនៃការចិញ្ចឹមជីវិត ទាំងជីវិតផ្ទាល់ខ្លួន និងប្រយោជន៍សង្គមរួម ដូច្នេះតួនាទីរបស់សាសនាបែងចែកជាពីរគឺ៖តួនាទីចំពោះបុគ្គល និងតួនាទីចំពោះសង្គម។
ក. តួនាទីសាសនាចំពោះបុគ្គល
យើងដឹងហើយថា សាសនាជាអ្នកជួយសាងឧបនិស្ស័យចិត្តគំនិតរបស់មនុស្ស។ សាសនាជួយ កសាងវត្ថុ និងនិមិត្តសញ្ញានានា។ សាសនាជួយផ្តល់ចម្លើយដល់ជីវិត និងគោលការណ៍នៃដំណើរជីវិត។ សាសនាជួយឃុំគ្រងការប្រព្រឹត្តិបាបកម្មរបស់មនុស្ស។ សាសនាជាបច្ច័យមួយដែលជួយឱ្យបុគ្គលមានសេចក្តីសុខស្ងប់ខាងផ្លូវចិត្ត នឹងធឹង ធ្វើឱ្យបុគ្គលមានសុខភាព ចិត្តល្អរឹងមាំ នឹងនាំឱ្យមកនូវសុខភាពផ្លូវកាយរបស់បុគ្គលឱ្យល្អ ព្រោះសុខភាពរាងកាយអាស្រ័យលើសុខភាពផ្លូវចិត្ត។ សាសនាធ្វើឱ្យបុគ្គលមានអារម្មណ៍ល្អ មានសតិរឹងមាំជានិច្ច ប្រាស់ចាកសេចក្តីភ័យខ្លាច និងវិបត្តិទាំងឡាយទាំងពួង។ សាសនាជួយផ្តល់កម្លាំងចិត្ត ធ្វើឱ្យមនុស្សមានកម្លាំងចិត្តជឿជាក់លើខ្លួនឯងថាមានអ្នកជួយតាមថែរក្សាជានិច្ច ហើយសាសនាក៏ជាបច្ច័យមួយដែលអាចជួយឱ្យការធ្វើការងារបានសម្រេចនិងមានឱកាសយកឈ្នះលើឧបសគ្គ នានាបាន។ ម្យ៉ាងវិញទៀត សាសនាជាបច្ច័យជួយឱ្យការចិញ្ចឹមជីវិតរបស់បុគ្គលកាន់តែមានរបៀប មានវិន័យ និងមានគុណភាពល្អឡើង ហើយមានឱកាសជួបនូវក្តីសម្រេច និងជួយអភិវឌ្ឍមនុស្ស និងសង្គមផងដែរ។
ខ. តួនាទីរបស់សាសនាចំពោះសង្គម
បើនិយាយពីតួនាទីរបស់សាសនាចំពោះសង្គម យើងសង្កេតជាទូទៅឃើញថា សាស-នាមានតួនាទីសំខាន់ក្នុងការការពារ និងកំណត់សីលធម៌សង្គម។ សាសនាជាកម្លាំងជួយក្នុងការចាត់ចែងអំពីរបៀបវិន័យ និងសីលធម៌សង្គមដោយសមាជិករបស់សង្គម។ សាសនាធ្វើឱ្យមនុស្សបដិបត្តិតាមគោលធម៌ តាមឱវាទការអប់រំរបស់សាសនាដែលបានណែនាំឱ្យបដិបត្តិ។ សាសនាជាស្ថាប័នសាងតម្លៃនិយម បទដ្ឋានសង្គម និងជួយឱ្យស្ថាប័នគ្រួសារ ក៏ដូចជាស្ថាប័នគ្រប់គ្រងបំពេញតួនាទីរួមគ្នាយ៉ាងរឹងមាំ។ សាសនាបានជួយបណ្តុះគ្រឹះនៃសេចក្តីចម្រើនដល់សង្គម ដូចជាការផ្តល់នូវការសិក្សាអប់រំវិជ្ជាជីវៈខាងសុជីវធម៌ សីលធម៌ សុខាភិបាល និងការគ្រប់គ្រងជាដើម។ សាសនាក៏ចូលរួមចំណែកនៅក្នុងការជួយលើកស្ទួយសង្គមឱ្យមានភាពរឹងមាំ ជួយកាត់បន្ថយនិងកំចាត់បញ្ហាសង្គម ជួយឱ្យមានការគ្រប់គ្រងមានភាពងាយស្រួលដោយសារតែពលរដ្ឋបដិបត្តិតាមគោលធម៌របស់សាសនា។ ដូច្នេះសាសនាមានតួនាទីក្នុងការចងភ្ជាប់សង្គមឱ្យក្លាយជាធ្លុងមួយ មានភាពសាមគ្គីដោយសមាជិកប្រកាន់យក ឬបដិបត្តិតាមគោលធម៌ គឺឱវាទរបស់សាសនាដូចគ្នា ធ្វើឱ្យពលរដ្ឋក្នុងសង្គមរួមសាមគ្គីគ្នាយ៉ាងស្អិតរមួត។ ម៉្យាងទៀត គ្រប់សាសនាកើតឡើងក្នុងគោលបំណង គឺសេចក្តីសុខ សន្តិភាព កំចាត់ទុក្ខភ័យឱ្យប្រជាជន ទើបធ្វើឱ្យសង្គមអាចរួមរស់ជាមួយគ្នាបានដោយភាពសុខសាន្ត ភាពសុខដុមរមនា និងជួយអភិវឌ្ឍសង្គមដែលស្ថិតក្នុងពិភពលោកទាំងមូល។
២. ព្រះពុទ្ធសាសនាជាអ្វី
ព្រះពុទ្ធសាសនា គឺជាសាសនាមួយដែលមានពាក្យប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធជាម្ចាស់ ដែលទ្រង់ជាអ្នកត្រាស់ដឹងនូវញេយ្យធម៌[1] ទាំងពួងដោយប្រពៃ ដោយហេតុផល និងដោយសភាវធម្មតាតាមធម្មជាតិ។ ពាក្យប្រៀនប្រដៅដែលជាគោលធម្មតា ធម្មរតនៈ[2] សច្ចធម៌ ភាពពិតប្រាកដ ចរិយាធម៌ ដែលហាមមិនឱ្យធ្វើអាក្រក់ ឱ្យមនុស្សគ្រប់រូបធ្វើតែអំពើល្អ សេចក្តីល្អ និងសម្អាតចិត្តរបស់ខ្លួនឱ្យបរិសុទ្ធ ជាគោលការណ៍បង្ហាញប្រាប់នូវគោលការណ៍ដំណើរជីវិត ដើម្បីសិក្សា រៀនយល់ដឹង និងអភិវឌ្ឍន៍ខ្លួនឱ្យល្អប្រសើរ។ ក្រោយពីព្រះពុទ្ធអង្គដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ត្រាស់ដឹងធម៌ ព្រះអង្គទ្រង់ ប្រើពាក្យថា “ ព្រហ្មចរិយ” [3] គឺការបដិបត្តិតាមសីល សមាធិ និងបញ្ញា ហៅថា “ត្រៃសិក្ខា“[4] បន្ទាប់មក ប្រើថា “ ធម្មវិន័យ ” គោលធម្មតានិងច្បាប់សណ្តាប់ធ្នាប់របៀបរៀបរយអភិវឌ្ឈន៍រហូតមកជាសាសនាដល់បច្ចុបន្ននេះ ហៅថា ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលបានដល់ព្រះពុទ្ធ ព្រះធម៌ និងព្រះសង្ឃ ជាទីគោរពបដិបត្តិរបស់ពុទ្ធបរិស័ទ។ ព្រះពុទ្ធទ្រង់ជ្រាបច្បាស់នូវគោលធម៌ច្បាប់ធម្មជាតិ ហេតុផលតាមរយៈការត្រាស់ដឹងហេតុផល សច្ចធម៌ ធម្មជាតិទាំងឡាយមានរួចមកហើយ តែព្រះអង្គជាអ្នកស្វែងរកជួប ព្រមទាំងស្គាល់ច្បាស់នូវហេតុបច្ច័យទាំងអស់ ហើយបញ្ញត្តិសម្តែងចង្អុលបង្ហាញ ដូចជាគ្រូពេទ្យ ចេះវិធីផ្សំថ្នាំសម្រាប់បំបាត់រោគាព្យាធិដូច្នោះដែរ។
៣. ព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងការអភិវឌ្ឍសង្គម
ក្នុងបច្ចុប្បន្នកាលនេះ ប្រជាជាតិយើងបានជ្រើសរើសព្រះធម៌នៃព្រះបរមសព្វញ្ញូពុទ្ធ ដើម្បីស្ថាបនាអនាគតរបស់យើង ដែលយើងទាំងអស់គ្នាចង់ប្រកបដោយសន្តិភាព មេត្តាធម៌ យុត្តិធម៌ នៅក្នុងប្រទេសយើង។ ព្រះពុទ្ធទ្រង់ជាទស្សនវិទូមួយរូបដែលនាំមនុស្សឆ្ពោះទៅរកការអភិវឌ្ឍមួយដ៏ពិតប្រាកដ ដូចជាព្រះអង្គទ្រង់បានត្រាស់សម្តែងថា រស់នៅតែមួយថ្ងៃដោយធ្វើខ្លួនឱ្យល្អ ហើយសញ្ចឹងគិត ប្រសើរជាងរស់នៅ១០០ថ្ងៃដោយគ្មានគតិបណ្ឌិត ហើយនិងមិនបានគិត ។ មានន័យថា មនុស្សត្រូវគិតថា ខ្លួនបានធ្វើអ្វីខ្លះហើយ ហើយអំពើនោះត្រូវតែជាអំពើកុសល ប្រកបដោយគតិបណ្ឌិត មិនបណ្តោយឱ្យពេលវេលាកន្លងហួសទៅដោយពុំបានធ្វើអ្វីជាប្រយោជន៍ដល់ខ្លួននិងសង្គម។
ព្រះពុទ្ធសាសនា មានតួនាទីសំខាន់ណាស់ក្នុងសង្គមខ្មែរ ហើយតួនាទីទាំងនោះមាន៖
វត្តអារាម៖ ដោយមានជំនឿយ៉ាងមុតមាំទៅលើព្រះពុសាសនា និងដោយសារព្រះពុទ្ធសាសនាបានពន្យល់ណែនាំគេឃើញនូវមធ្យោបាយដោះស្រាយរាល់បញ្ហាដែលចោទឡើងក្នុងជីវិត ប្រកបដោយហេតុផល យើងអាចមើលឃើញថា កន្លែងណាមានប្រជារាស្រ្តច្រើនកុះករ កន្លែងនោះតែងតែមានវត្តអារាម។ ចំពោះប្រជាជនខ្មែរ វត្តអារាមជាទីពឹង ទីពំនាក់ ជាបង្អែកខាងផ្លួវចិត្ត ជាកន្លែងសម្រាប់ផ្តល់នូវបុណ្យកុសលគ្រប់បែបយ៉ាង។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរតែងតែប្រារព្ធកម្មវិធីផ្សេងៗដែលជាប្រពៃណីរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនាក្តី ជាទំនៀមទម្លាប់របស់ប្រជាពលរដ្ឋក្តី នៅតាមទីវត្តអារាម។ វត្តអារាមក៏ជាទីពំនាក់អាស្រ័យរបស់អ្នកដែលគ្មានទីពឹងដូចជា កុមារកំព្រា ចាស់ជរា ជាទីស្នាក់អាស្រ័យរបស់សិស្សានុសិស្ស ជាកូនចៅរបស់ប្រជារាស្រ្តក្រីក្រ ជាក់ស្តែង ដូចជា មានថ្នាក់ដឹកនាំយើងមួយចំនួន ដែលកាលពីអតីតកាល លោកសុទ្ធតែបានស្នាក់នៅនិងបន្តការសិស្សារៀនសូត្រនៅតាមវត្តអារាម។
ប្រជារាស្រ្តយើងមួយចំនួនមានជំនឿលើវត្តអារាមថា វត្តអារាមជាមន្ទីពេទ្យសម្រាប់ព្យាបាលជំងឺផ្លូវចិត្តនិងជំងឺផ្សេងៗទៀត។ ព្រះសង្ឃខ្លះមានវិជ្ជាចេះផ្សំថ្នាំបុរាណតាមបែបប្រ-ពៃណីយ៉ាងពូកែសក្កិសិទ្ធិ។ វត្តជាឃ្លាំងផ្ទុកនូវចំណេះដឹង វត្តជាបណ្ណាល័យ វត្តជាសារមន្ទីនៃវប្បធម៌និងអក្សរសាស្រ្តជាតិនៅគ្រប់សម័យកាល និងវត្តជាកន្លែងសិក្សាវិជ្ជាផ្សេងៗដូចជា អក្សរសាស្រ្ត លេខនពន្ធ និងចំណេះដឹងផ្សេងៗដែលចាំបាច់សម្រាប់ប្រើក្នុងជីវិត ដែលក្នុងនោះក៏អ្នកនិពន្ធឆ្នើមៗរបស់យើងមួយចំនួន និងសិល្បករល្បីៗពីជំនាន់បុរាណក៏បានទទួលការបណ្តុះបណ្តាលនៅតាមវត្តអារាមដែរ។ ក្រៅពីនោះ វត្តអារាមក៏ជាតុលាការរបស់ប្រជារាស្រ្តនៅក្នុងភូមិឃុំ គឺ ពេលណាប្រជារាស្រ្តមានទំនាស់ទាស់ទែងខ្វែងគំនិតគ្នាក្នុងគ្រួសារក្តី រវាងញាតិសន្តានក្តី គឺព្រះសង្ឃក៏រួមចំណែកជួយដោះស្រាយ ដោយបិណ្ឌបាតនូវសេចក្តីលោភ សេចក្តីក្រេវក្រោធ និងកំហឹងដែលពោរពេញទៅដោយហិង្សាទាំងឡាយាយទាំងពួងចេញពីបុគ្គលនោះផងដែរ។
ដូច្នេះ យើងឃើញថា តួនាទីវត្តអារាមដែលយើងបានលើកឡើងខាងលើនេះ បានបង្ហាញឃើញថា ពុទ្ធសាសនាមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់សម្រាប់ជួយប្រជារាស្រ្តខ្មែរ ក៏ដូចជាចូលរួមអភិវឌ្ឍសង្គមខ្មែរយើងដែលមិនអាចខ្វះបាន ហើយដោយសារតែឃើញឥទ្ធិពលវត្តអារាមមានតួនាទីទៅលើសង្គមខ្មែរ ដូច្នេះហើយបានជាក្នុងព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់យើងកន្លងទៅ នៅពេលដែលប្រទេសជាតិជួបនឹងសង្រ្គាមកោលាហលម្តងៗ ខ្មាំងសត្រូវទាំងនោះតែងតែខ្មីឃ្មាតទៅដុតបំផ្លាញវត្តអារាម គឺដុតបំផ្លាញនូវបេះដូងខ្មែរ នូវដួងព្រលឹងជាតិខ្មែរឱ្យសាបសូន្យតែម្តង។
ព្រះសង្ឃ៖ ព្រះសង្ឃគឺជាបុគ្គលដែលដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងសង្គម។ តាំងពីបុរាណកាលមក ព្រះសង្ឃមានកិត្យានុភាពខ្ពស់ ហើយមានឥទ្ធិពលធំធេងណាស់ទៅក្នុង ជីវភាពរស់នៅរបស់ប្រជាជន។ ព្រះសង្ឃបានលះបង់អ្វីៗគ្រប់បែបយ៉ាង ដូចជា ការកោរព្រះកេសា ការលះបង់ទ្រព្យសម្បត្តិ ភូមិឋាន កេរមតកគ្រប់បែបយ៉ាង។ល។ ដើម្បីបួសរៀនក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា។ ព្រះសង្ឃតែងតែមានមេត្តាធម៌ មានចិត្តសន្តោសប្រោសប្រណីដ៏ប្រសើរ ដោយមិនលើកកម្ពស់ខ្លួន។ អាកប្បកិរិយាជាគំរូនេះ ផ្តល់ដល់ព្រះសង្ឃនូវការគោរពដ៏ជ្រាលជ្រៅ និងយ៉ាងស្មោះសពីប្រជារាស្រ្តខ្មែរ ហើយព្រះសង្ឃបានចូលរួមយ៉ាងសកម្មក្នុងការ កសាងវត្តអារាម ធ្វើទីវត្តអារាមឱ្យក្លាយទៅជារម្មណីយដ្ឋាន ជាទីសក្ការបូជា ជាមន្ទីរពេទ្យ ជាកន្លែងស្ងប់សុខជាដើម។ ព្រះសង្ឃតែងតែអប់រំប្រជាពលរដ្ឋដោយទ្រឹស្តីផង និងដោយការអនុវត្តផង។ ក្រៅពីព្រះសង្ឃចូលរួមយ៉ាងសកម្មក្នុងកិច្ចអភិវឌ្ឍន៍សង្គមជាតិ ព្រះសង្ឃបានជួយឧបត្ថម្ភលើ វិស័យសង្គមកិច្ច សិក្សាធិការ សុខាភិបាលនិងបរិស្ថានផងដែរ។ ដូច្នេះសរុបសេចក្តីទៅ ព្រះសង្ឃមានទឹកព្រះទ័យលះបង់ខ្ពស់ ព្រះសង្ឃជាបុគ្គលដែលគួរឱ្យគោរព និងព្រះសង្ឃគឺជាវិភាគទានដ៏ធំធេងក្នុងកិច្ចកសាង និងអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសជាតិ។
ព្រះពុទ្ធសាសនានិងការអប់រំសីលធម៌៖ ធម៌ព្រះពុទ្ធជាគន្លង ធម៌ព្រះពុទ្ធជាផ្លូវដ៏សំខាន់ សម្រាប់អប់រំកាយ វាចា ចិត្ត និងសម្រាប់បណ្តុះបណ្តាលមនុស្សឱ្យកើតមាន មេត្តា ករុណា ប្រាសចាក លោភៈ ទោសៈ មោហៈ ដើម្បីជួយមនុស្សឱ្យរួចចាកផុតពីសេចក្តីទុក្ខ ទៅរកសុខសន្តិភាពពិតប្រាកដ។ ព្រះពុទ្ធទ្រង់បានសម្តែងអំពីសង្គហធម៌ និងតួនាទីមាតាបិតានិងបុត្រធីតា រវាងគ្រូនិងសិស្ស រវាងស្វាមីនិងភរិយា រវាងមិត្តនិងមិត្ត រវាងនិយោជិតនិងនិយោជក រវាងអ្នកគ្រប់គ្រងនិងប្រជារាស្រ្ត រវាងភិក្ខុសង្ឃនិងឧបាសក ឧបាសិកាជាដើម។ ជាទូទៅតាមរយៈការឱ្យឱវាទរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា បានធ្វើឱ្យប្រជាជនកម្ពុជា ជាប្រជាជាតិមួយដែលមានសីលធម៌ មានគុណធម៌ តាំងពីសម័យបុរាណមក ហើយក៏បានបន្តរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្នកាល គ្រាន់តែថាមានការផ្លាស់ប្តូរនិងប្រែប្រួលតែចំណែកណាមួយប៉ុណ្ណោះ ដូចជាការមានសមានចិត្តទូលាយ រួសរាយរាក់ទាក់ មានចិត្តសប្បុរស មានសុជីវធម៌ មានចិត្តគំនិតទន់ភ្លន់ ស្លូតបូត សុភាពរាបសារ សច្ចៈទៀងត្រង់ ខ្លាចបុណ្យ ខ្លាចបាប ស្គាល់គុណនិងទោស មានចិត្តសណ្ដោ-សអធ្យាស្រ័យ ចេះជួយយកអាសារ មានសទ្ធាជ្រះថ្លាក្នុងកុសលធម៌ ពោលគឺជាអំបូរមនុស្សដែលប្រកបដោយគុណធម៌។
ព្រះពុទ្ធសាសនានិងសន្តិភាព៖ ព្រះពុទ្ធសាសនាអប់រំមនុស្សឱ្យប្រកាន់យកសន្តិភាព មិនមែនដោយហិង្សា។ ព្រះពុទ្ធសាសនាអប់រំមនុស្សឱ្យមានព្រហ្មវិហារធម៌ ឱ្យចេះស្រឡាញ់រាប់អានគោរពគ្នាទៅវិញទៅមក។ យើងនឹងមានសុខសន្តិភាព បើយើងចេះគោរពតាមគោលធម៌របស់ព្រះពុទ្ធសាសនាបានពិតប្រាកដ ហើយយើងនឹងធានាបាននូវសុខសន្តិភាព សុវត្តិភាព ប្រជាពលរដ្ឋលែងមានការភ័យខ្លាច សង្គមលែងមានចោរកម្ម អំពើឆក់ប្លន់កាប់សម្លាប់គ្រប់ប្រភេទទៀតហើយ។ បញ្ហាសន្តិភាពក្នុងផ្លូវចិត្តជាបញ្ហាសំខាន់។ កាលណាចិត្តស្ងប់ ធ្វើឱ្យបុគ្គលស្ងប់, កាលណាបុគ្គលស្ងប់ ធ្វើឱ្យគ្រួសារស្ងប់ កាលណាគ្រួសារស្ងប់ ធ្វើឱ្យស្រុកភូមិស្ងប់, កាលណាស្រុកភូមិស្ងប់ ធ្វើឱ្យខេត្តស្ងប់ កាលណាខេត្តស្ងប់ ធ្វើឱ្យប្រទេសស្ងប់ កាលណាប្រទេសស្ងប់ នឹងធ្វើឱ្យពិភពលោកស្ងប់។ ក្នុងវត្តនីមួយៗ បើព្រះសង្ឃមានចិត្តស្ងប់ មានការលះបង់ខ្ពស់ នោះប្រជាជនជុំវិញវត្តក៏មានចិត្តស្ងប់ និងមានការលះបង់ខ្ពស់ដូចគ្នា។
ព្រះពុទ្ធសាសនានិងការផ្សះផ្សាជាតិ៖ ការផ្សះផ្សាជាតិគឺជារឿងមួយដែលយើងត្រូវគិតទាំងអស់គ្នា ព្រោះវាពុំមែនជារឿងនយោបាយទេ ហើយក៏ពុំមែនជារឿងថ្មីដែរ។ ព្រះសម្ពុទ្ធកាលគង់ធរមាននៅ ព្រះអង្គក៏ធ្លាប់ដោះស្រាយបញ្ហានេះដែរ ដូចជា ទ្រង់ផ្សះផ្សារឿងវិវាទរវាង សាក្យៈ និង ពួកកោលិយៈ អស់វារៈបីដង ប៉ុន្តែពួកគេមិនព្រមស្តាប់ព្រះអង្គ, ពួកគេក៏ធ្លាក់ទៅក្នុងភាពគ្រោះមហន្តរាយ ដោយសារឈ្លោះគ្នានេះ។ រឿងអង្គុលីមាល ដែលចាញ់បោកគ្រូ ដើរកាត់ម្រាមដៃគេមកបូជា ដើម្បីប្រសិទ្ធីមន្តអាគមឱ្យក្លាយខ្លួនទៅជាមនុស្សខ្លាំងពូកែជាងគេក្នុងលោកនេះ ព្រះពុទ្ធអង្គទ្រង់ប្រើវិធីដោះស្រាយផ្សេងៗ ដោយទ្រង់ផ្ចាញ់អង្គុលីមាល៍ឱ្យចុះចាញ់ ហើយលែងធ្វើបាបមនុស្សក្នុងសង្គមឱ្យភិតភ័យខ្លាចរអាតទៅទៀត។ រឿងកោសម្ពិកភិក្ខុ ដែលឈ្លោះទាស់ទែងគ្នា ដោយសារតែទឹកលាងលាមកបន្តិចនោះ ព្រះអង្គបានប្រើវិធីដោះស្រាយ ដោយទ្រង់ដើរចេញ ទុកឱ្យភិក្ខុទាំងនោះស្វែងយល់ពីកំហុសរបស់ខ្លួន ហើយទីបំផុត ភិក្ខុទាំងនោះក៏បានសារភាព ព្រមជានាគ្នា រាប់រកគ្នាទៅវិញទៅមក។ ដូច្នេះការផ្សះផ្សាឱ្យវិវាទជានាគ្នា ស្រុះស្រួលគ្នា រួបរួមគ្នានេះ ជារឿងចាស់ ហើយដែលព្រះសង្ឃយើងចូលរួមធ្វើជាច្រើនផងដែរ។ លោកគ្រូចៅអធិការតែងតែជួយអប់រំប្រជាពលរដ្ឋចំណុះជើងវត្ត ឱ្យចេះស្រឡាញ់ រាប់អានគ្នា ចៀសវាងការឈ្លោះទាស់ទែងគ្នា ដោយសាររឿងបន្តិចបន្តួចជាដើម ហើយដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាឱ្យមានសន្តិភាពនោះ យើងត្រូវដើរតាមផ្លូវតែមួយគត់ គឺដើរតាមផ្លូវកណ្តាល(មជ្ឈិមប្បដិបទា)ទើបនាំសង្គមជាតិយើងបានសុខចម្រើន។ យើងគួរតែដឹងផងដែរថា ការដោះស្រាយបញ្ហា បើដោះស្រាយតាមផ្លូវធូរពេកឬស្តាំពេក សេរីនិយមហួសហេតុពេក នឹងអាចឈានទៅបង្កើតរបបអនាធិបតេយ្យ ដែលនាំមកនូវសេចក្តីវិនាស និងគ្រោះថ្នាក់។ បើយើងដោះស្រាយក្នុងផ្លូវតឹងរឹងពេក ឆ្វេងពេក ប្រើអំណាចផ្តាច់ការខ្លាំងពេកក៏នាំឱ្យវិនាស ជាក់ស្តែងដូចជាសម័យយប៉ុលពតជាដើម។ រវាងផ្លូវទាំងពីរនេះ ប្រទេសយើងធ្លាប់បានដើររួចមកហើយ គឺក្នុងអំឡុងឆ្នាំ១៩៧០-១៩៧៥ និងឆ្នាំ១៩៧៥-១៩៧៩ សុទ្ធតែជាផ្លូវនាំមកនូវគ្រោះថ្នាក់។ ការរស់នៅក្នុងសង្គមមួយ គឺត្រូវមានតុល្យភាពរវាងគ្នានឹងគ្នា យើងមិនអាចរស់នៅក្នុងផ្ទះវិឡា ហើយអ្នករស់នៅជិតខាងសុទ្ធតែផ្ទះស្បូវរយីករយាកនោះទេ។ យ៉ាងណាមិញ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ដូចគ្នាដែរ ព្រះសង្ឃមានវិហារថ្មពីរ បីជាន់ កុដិថ្មល្អៗ រីឯឧបាសកឧបាសិកានៅជុំវិញវត្ត រស់នៅនៅផ្ទះស្លឹករយីករយាកនោះ ក៏ជារឿងមិនល្អដែរ។ ដូច្នេះផ្លូវដែលល្អ ដែលត្រូវដើរនោះ គឺអដ្ឋង្គិកមគ្គ មានអង្គ៨ប្រការគឺៈ សម្មាទិដ្ឋិ (គំនិតត្រូវ) សម្មាសង្កប្បៈ (ការត្រិះរិះត្រូវ) សម្មាកម្មន្តៈ(ការងារត្រូវ)សម្មាអាជីវៈ(អាជីវកម្មត្រឹមត្រូវ)សម្មាវាចា(វាចាត្រូវ) សម្មាវាយាមៈ (ព្យាយាមត្រូវ)សម្មាសតិ(ការភ្ញាក់រលឹកត្រូវ)និងសម្មាសមាធិ(ការតម្កល់ចិត្តត្រូវ)។ ទាល់តែដើរតាមផ្លូវទាំងនេះទើបអាចរំដោះទុក្ខបាន ហើយត្រូវចងចាំថា មុននឹងផ្សះផ្សារសង្គមជាតិ ជាបឋម ត្រូវផ្សះផ្សារបុគ្គលនិងខ្លួនឯង និងបុគ្គលនិងបុគ្គលជាមុនសិន។
ព្រះពុទ្ធសាសនានិងសិទ្ធិមនុស្ស៖ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានទទួលស្គាល់សិទ្ធ និងករណីកិច្ចរបស់មនុស្សតាំងពីជាង២៥០០ឆ្នាំមកហើយ។ ព្រះអង្គបានប្រាប់និងបានដោះស្រាយបញ្ហាគ្រប់បែបយ៉ាងដោយប្រើធម៌អហិង្សាមាន មេត្តា ករុណា និងបញ្ញា ពោលគឺមិនប្រើហិង្សាឡើយ។ សីល៥ដែលយើងចេះចាំស្ទើរតែទាំងអស់គ្នា គឺជាការធានានូវសិទ្ធិនិងករណីកិច្ចរបស់មនុស្សសត្វគ្រប់ៗគ្នា៖
. សីលបាណា ទាក់ទងនឹងសិទ្ធិរស់រានមានជីវិតនិងករណីកិច្ចត្រូវគោរពជីវិតទាំងអស់ ព្រោះម្នាក់ៗ គ្មានស្រឡាញ់អ្វីស្មើនឹងជីវិតរបស់ខ្លួនទេ។ ដូច្នេះសីលទី១ គឺការមិនសម្លាប់បៀតបៀនជីវិតដទៃដើម្បីរស់នៅបានយូរ មានអាយុវែងនោះឡើយ។
. សីលអទិន្នាទាន ទាក់ទងនឹងកម្មសិទ្ធិ កុំលួច កុំប្លន់ កុំបោកប្រាស់ កុំស៊ីសំណូកសូកប៉ាន់ (កុំពុករលួយ)។ ម្នាក់ៗមានកម្មសិទ្ធិឯកជន បើជាតិមានកម្មសិទ្ធិដែលជារបស់ជាតិនិងរបស់រដ្ឋ ដែលជាសម្បត្តិរួមរបស់យើងទាំងអស់គ្នា ហើយយើងតោងចងចាំថា បើយើងចង់ឱ្យគេគោរពកម្មសិទ្ធិរបស់យើង នោះយើងក៏ត្រូវតែគោរពកម្មសិទ្ធិគេវិញផងដែរ។
. សីលកាមេ ត្រូវគោរពសិទ្ធិទាក់ទងបុរស ស្ត្រី កុំរំលោភ កុំបៀតបៀនប្រពន្ធប្តីអ្នកដទៃ ទុកឱ្យគេរស់នៅបានសុខសាន្ត នោះគេក៏នឹងគោរព មិនបៀតបៀនយើង ទុកឱ្យយើងរស់ដោយសុខសាន្តផងដែរ។
. សីលមុសា មានសិទ្ធិបញ្ចេញមតិ យោបល់ ប៉ុន្តែមានករណីកិច្ចកុំភូត កុំបោកប្រាស់ កុំបរិហាកេរ្តិ៍ កុំញុះញង់ជាដើម។ យើងមានសិទ្ធិចង់បានតែពត៌មានពិត ដូច្នេះយើងក៏ត្រូវតែនិយាយពិត។
. សីលសុរា មិនសេពគ្រឿងស្រវឹង គ្រឿងញៀនដែលធ្វើខូចស្មារតី នាំប្រព្រឹត្តមិនល្អ មានការយល់ខុស និយាយខុសជាដើម គឺនាំឱ្យរក្សាសីលទាំង៤ខាងដើមមិនបាន។
ដូច្នេះ ក្នុងសីល៥ បាននិយាយពីសិទ្ធិផង ករណីកិច្ចផង ហើយយើងក៏មិនអាចនិយាយពីសិទ្ធិ ដោយមិននិយាយពីករណីកិច្ចនោះឡើយ។
ក្នុងសេចក្តីថ្លែងការណ៍ជាសកលអំពីសិទ្ធិមនុស្ស គ្មាននិយាយអ្វីផ្សេងក្រៅពីការនិយាយអំពីការស្រឡាញ់រាប់រកគ្នាជាបងប្អូន រៀនរស់នៅ រៀនធ្វើការ រៀនធ្វើការដោះស្រាយដោយសន្តិវិធី(អហិង្សា) គឺថាប្រកបដោយ មេត្តា ករុណា និងបញ្ញា។ មជ្ឍិមបដិទាក្តី សីល៥ក្តី ដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់សម្តែងមក ជាសេចក្តីថ្លែងការណ៍ជាសកលអំពីសិទ្ធិ និងករណីកិច្ចរបស់មនុស្សដ៏ថ្លៃថ្លាបំផុត។ បើគេប្រតិបត្តិតាមមជ្ឍិមបដិបទានិងសីល៥ គេមិនអាចរំលោភលើសិទ្ធិមនុស្សបានទេ។ ដូច្នេះ អ្នកដែលមិនរំលោភលើសិទ្ធិមនុស្ស ទោះបីជាជាតិអ្វីក៏ដោយ រស់នៅកន្លែងណាក៏ដោយ ឈ្មោះថាជាបុគ្គលល្អ ជាអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា។
ព្រះពុទ្ធសាសនានិងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ៖ អ្នកប្រជាធិបតេយ្យ គឺអ្នកកាន់តាមព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រោះព្រះពុទ្ធសាសនា បានយកកច្បាប់(ធម៌)ជាធំ យកសង្ឃជាគោល (ធម្មាធិបតេយ្យ) ពោលគឺយកប្រយោជន៍រួមជាធំ។ ខាងគ្រហស្ថ អំណាចគ្រប់យ៉ាងចេញពីរាស្ត្រ ខាងព្រះពុទ្ធសាសនា អ្វីៗសម្រេចចេញពីសង្ឃ(យកសង្ឃជាធំ)។ ខាងផ្លូវលោក យករដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់ជាតិជាគោល ក្នុងសង្គមសង្ឃ ត្រូវយកធម៌ វិន័យជាគោល ជាមគ្គុទេសក៍ ជាធម្មនុញ្ញរបស់សង្ឃ។ ទម្រង់គ្រប់គ្រងបែបនេះ ជាទម្រង់គ្រប់គ្រងបែបប្រជាធិបតេយ្យ។ ដូច្នេះលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមិនមានអ្វីទាស់ខុសនឹងគោលការណ៍សីលធម៌នៃពុទ្ធសាសនានោះទេ។
វត្តអារាមនិងការអប់រំ៖ ក្នុងសម័យប្រទេសមានគ្រោះថ្នាក់ ខ្សោយឥទ្ធិពល ហើយនៅក្នុងភូមិស្រុក គ្មានមូលដ្ឋានអប់រំពិតប្រាកដនោះ ភារៈអប់រំពលរដ្ឋឱ្យចេះស្រលាញ់ជាតិ សាសនា ព្រះមហាក្សត្ររបស់ខ្លួន ដែលនាំឱ្យមនុស្សចេះរក្សាប្រពៃណី ទំនៀមទម្លាប់ សិល្បៈ ពិធីការជាតិ ឱ្យស្គាល់ត្រូវខុស លះបង់អំពើអាក្រក់ ធ្វើតែអំពើល្អ នឹងឱ្យមានសាមគ្គីធម៌ ចេះជួយសង្រ្គោះគ្នាទៅវិញទៅមកក្នុងសង្គមជាតិជាដើមនោះ ជាភារៈរបស់ពុទ្ធសាសនាទាំងស្រុង គឺ មានតែពុទ្ធសាសនាទេ ដែលមានប្រសិទ្ធភាពក្នុងការអប់រំនេះ ព្រោះប្រជាពលរដ្ឋភាគច្រើនជឿនិងទុកចិត្តចំពោះពុទ្ធសាសនា។ អាស្រ័យហេតុនេះ ទើបព្រះសង្ឃគ្រប់វត្តអារាមទាំងអស់ក្នុងប្រទេស តែងតែអប់រំប្រជាពលរដ្ឋ ក្នុងស្រុកភូមិ ទាំងទ្រឹស្តី ទាំងការពិសោធន៍។ ការអប់រំផ្នែកទ្រឹស្តីនិងស្មារតី គឺការអប់រំតាមរយៈការសម្តែងធម៌ទេសនានៅតាមវិទ្យុ ទូរទស្សន៍ និងគ្រប់តែពិធីបុណ្យទាំងអស់ ជាពិសេសគឺនៅក្នុងពិធីបុណ្យសព ព្រះសង្ឃតែងតែទេសនាពន្យល់អំពីទ្រឹស្តីនៃការកើត ចាស់ ឈឺ ស្លាប់ តាមច្បាប់ធម្មជាតិ ដើម្បីឱ្យពលរដ្ឋស្គាល់ច្បាស់នូវបញ្ហាជីវិត និងបន្ធូបន្ថយនូវមរណទុក្ខ អំពីចិត្តគំនិតគ្រួសារសពផងឱ្យយល់ហេតុផល អានិសង្សនៃការជួយសង្រ្គោះផង ដោយសម្ភារៈចំពោះអ្នកកំពុងទទួលមរណទុក្ខផង ដើម្បីឱ្យមានសាគ្គីធម៌ផង ចេះជួយទុក្ខធុរៈគ្នាក្នុងស្រុកភូមិផង។ រីឯការអប់រំដោយការអនុវត្ត និង ពិសោធន៍វិញ គឺ ព្រះសង្ឃមិនគ្រាន់តែសូត្រធម៌ទេសនាពន្យល់ត្រឹមទ្រឹស្តីប៉ុណ្ណោះទេ បើមានបុគ្គលណាមួយឬក្រុមគ្រួសារណាមួយក្នុងស្រុកភូមិមានគ្រោះវិបត្តិផ្សេងៗដូចជា គ្រោះទុរភិក្ស គ្រោះរាំងស្ងួត អគ្គីភ័យ…..ជាដើម លោកតែងទៅនិមន្តចូលរួមឧបត្ថម្ភទាំងខាងផ្លូវចិត្តនិងសម្ភារៈ ដែលដូចជា អង្ករ ត្រីសាច់ ចាន ឆ្នាំង គ្រឿងឧបភោគនិងបរិភោគ ជាដើម តាមដែលព្រះសង្ឃលោកមានលទ្ធភាពអាចធ្វើទៅបាន ហើយការអប់រំនេះ ទទួលបានផលល្អបំផុត ក៏កើតជាប្រពៃណីចាំបាច់មួយក្នុងស្រុកភូមិនាសម័យនោះ។ គ្រប់កិច្ចការទាំងអស់ក្នុងស្រុកភូមិ ទោះក្នុងវត្តក្តី ក្រៅវត្តក្តី ដូចជាការកសាងព្រះវិហារ កុដិ សាលា ផ្លូវ ស្ពាន ជីកស្រះ អណ្តូង ការធ្វើពិធីក្នុងរដូវភ្ជុំបិណ្ឌ កឋិនចូលឆ្នាំជាដើម សុទ្ធតែជាការអប់រំប្រជាពលរដ្ឋ ឱ្យយល់ចេះដឹងនូវមនុស្សធម៌ សីលធម៌ អារ្យធម៌ទាំងអស់ ប៉ុន្តែដោយការអប់រំនោះប្រកបដោយគតិបណ្ឌិតទាំងទ្រឹស្តី និងការអនុវត្ត ជាទីពេញចិត្តនៃប្រជាពលរដ្ឋ គេមិននាំគ្នានិយាយថាអប់រំទេ គេបែរជានាំគ្នានិយាយថា ធ្វើបុណ្យ។ លុះមកដល់សម័យបច្ចុប្បន្ននេះ ការអប់រំបានចេញពីវត្តអារាមទៅនៅក្នុងស្រុកភូមិវិញ កើតជាសាលាបឋមសិក្សា មធ្យមសិក្សា ឧត្តមសិក្សា និងសាលាបច្ចេកទេសផ្សេងៗជាដើម ហើយបើទោះបីជាអង្គការអប់រំបានធ្វើដំណើរទៅនៅក្នុងស្រុកភូមិ ដែលទទួលបានការឧបត្ថម្ភពីរដ្ឋក្តី ក៏ព្រះសង្ឃគ្រប់វត្តអារាមទាំងអស់ នៅតែមានការជួយអប់រំពលរដ្ឋគ្រប់មធ្យោបាយតាមលទ្ធភាពដែលព្រះសង្ឃអាចធ្វើទៅបាន តាមធម៌វិន័យពុទ្ធសាសនា។
វត្តអារាមនិងការថែរក្សាបេតិកភណ្ឌជាតិ៖ វត្តអារាមជាកន្លែងមួយដែលប្រជាជនខ្មែរយើងប្រារព្ធធ្វើពិធីសាសនាផ្សេងៗ ហើយវត្តអារាមទាំងឡាយដែលប្រជាជនខ្មែរបានកសាងពីជំនាន់មុនទុកមកដល់ជំនាន់នេះ គឺភាគច្រើនសាងសង់នៅក្បែរប្រាសាទបុរាណ ព្រោះថា ខ្មែរយើងដែលមានជំនឿតែងតែទៅបន់ស្រន់ ទៅធ្វើពិធីសក្ការៈបូជានៅតាមប្រាសាទ ហើយពេលដែលប្រជាជនខ្មែរបង្កើតវត្ត ខ្មែរមានគំនិតមួយប្រមូលផ្តុំការបន់ស្រន់ ការរៀបចំសក្ការៈនៅទីនោះ តួយ៉ាងដូចជាវត្តដែលស្ថិតនៅក្នុងបរិវេណប្រាសាទអង្គរតូចជាដើម។ គ្រប់ជំនាន់តាំងពីសម័យបុរាណមក ព្រះសង្ឃតែងតែមានតួនាទីនិងភារកិច្ចថែរក្សាការពារបេតិកភណ្ឌជាតិ ដោយព្រះសង្ឃបានប្រមូលទុកដាក់នូវព្រះបដិមា រូបចម្លាក់ផ្សេងៗ។ នេះសរបញ្ជាក់ឱ្យឃើញនូវការយកចិត្តទុកដាក់របស់ព្រះសង្ឃចំពោះសម្បត្តិវប្បធម៌។ បើមិនមានស្មារតីស្នេហាជាតិពីសំណាក់ព្រះសង្ឃក្នុងការចូលរួមថែរក្សាបេតិកភ័ណ្ឌជាតិដ៏មានសារៈសំខាន់ទេនោះ នោះប្រហែលជាវត្ថុទាំងនោះមិនអាចនៅសេសសល់បានច្រើនដូចសព្វថ្ងៃនេះទេ។ ដូច្នេះការរួមសហការរវាងវត្ត និងក្រសួងពាក់ព័ន្ធ ដើម្បីថែរក្សាទុកដាក់ក្បួនខ្នាតបុរាណវត្ថុឱ្យគង់វង្ស គឺជា ទង្វើមួយដែលយើងមិនត្រូវមើលរំលងនោះឡើយ ជាពិសេសក្រសួងវប្បធម៌ គួរតែស្នើរព្រះសង្ឃគ្រប់វត្ត បើចង់ជួសជុល ឬសាងសង់ព្រះវិហារ កុដិ សាលាជាថ្មី សូមទំនាក់ទំនងជាមួយក្រសួងដើម្បីពិនិត្យមើលស្ថានភាពទីនោះ ក្រែងជាការសាងសង់លើប្រាសាទបុរាណផ្សេងៗ នឹងបានផ្តូរយោបល់គ្នា ឬក៏គួរនាំយកវត្ថុបុរាណនោះមករក្សាទុក នៅកន្លែងណាដែលអាចមានសុវត្ថិភាពជាង។ គួរសោកស្តាយណាស់ ទន្ទឹមនឹងការចូលរួមចំណែកការពារនូវកេរដំណែលជាតិរបស់ព្រះសង្ឃភាគច្រើន យើងក៏ឃើញមានព្រះសង្ឃមួយចំនួនតូច ដែលបានធ្វើការរុះរើចោលនូវព្រះវិហារដែលមានអាយុកាលជាប្រវត្តិសាស្ត្រដោយពុំបានផ្តល់ដំណឹងដល់ក្រសួងវប្បធម៌ផងដែរ ដែលនេះជាទង្វើមួយដែលបំផ្លាញនូវបេតិកភណ្ឌជាតិពីបុរាណផងដែរ។ ដូច្នេះដើម្បីថែរក្សាការពារបេតិកភ័ណ្ឌជាតិកាន់តែមានប្រសិទ្ធិភាពដូចជាប្រាសាទបុរាណ វត្ថុបុរាណ ក្បាច់ចម្លាក់ ពាងក្រឡ គំនូរបុរាណ និងវត្តបុរាណ យើងគួរបង្កើតជាគណៈកម្មាធិការមួយទៅតាមស្រុក ឃុំ ភូមិ ដោយមានព្រះសង្ឃ រដ្ឋអំណាចមូលដ្ឋាន លោកអាចារ្យ លោកគ្រូអ្នកគ្រូ ចាស់ព្រឹទ្ធាចារ្យ ចូលរួមធ្វើជាសមាជិកនៃគណៈកម្មាធិការនោះដើម្បីថែរក្សានូវរាល់កេរដំណែលទាំងនោះ។
វត្តអារាមនិងទេសចរណ៍៖ វត្តអារាមជាទីស្ងប់ស្ងាត់ និងជាទីសក្ការៈ។ មិនតែបុណ្ណោះ វត្តអារាមក៏កន្លែងកម្សាន្ត ឬជារមណីយដ្ឋានទេសចរផងដែរសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋ និងសម្រាប់ជនបរទេសមកទស្សនាផងដែរ។ ប្រសិនបើវត្តអារាមទាំងនោះ មានការរៀបចំឱ្យបានល្អស្អាត និងមានភាពទាក់ទាញនោះ គឺយើងអាចទាញយកប្រភពចំណូលពីវិស័យទេសចរណ៍មកអភិវ-ឌ្ឍន៍វត្តអារាមនិងសង្គមជាតិបាន។ សព្វថ្ងៃយើងមានកន្លែងទាក់ទាញទេសចរណ៍តិចណាស់ ហើយយើងហាក់ដូចជាបំបាត់ចោលនូវវត្តអារាមដែលជាដួងព្រលឹងវប្បធម៌ អរិយធម៌ ទំនៀមទម្លាប់របស់ជាតិ។ ភ្ញៀវបរទេសដែលបានមកទស្សនាព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាភាគច្រើនអត់បានឃើញវត្តខ្មែរ អត់ស្គាល់អំពីទំនៀមទម្លាប់ពីទីវត្តអារាមទេ គឺគេចូលមកដល់ភ្នំពេញគេទៅសៀមរាប ទៅអង្គរវត្តតែម្តង ដែលនេះជាបញ្ហាមួយដែលក្រសួងធម្មការត្រូវសហការជាមួយព្រះសង្ឃ ដើម្បីរៀបចំតំបន់ទេសចរណ៍តាមវត្តអារាមណាដែលយើងអាចចាត់ទុកជាតំបន់ទេសចរណ៍អាចបំរើភ្ញៀវទេសចរណ៍បាន។ យើងគួររៀបចំវត្តមួយចំនួនណាដែលសំបូរទៅដោយសម្បត្តិវប្បធម៌ សម្រាប់ជារមណីយដ្ឋានរបស់ទេសចរណ៍រួមផ្សំនឹងការធ្វើសកម្មភាពរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ដើម្បីទាក់ទាញពេលវេលាមួយសម្រាប់ភ្ញៀវ ហើយដើម្បីបង្ហាញភ្ញៀវទេសចរអំពីអ្វីដែលខ្មែរមាន ពោលគឺបើគេចង់ស្វែងយល់ព្រះពុទ្ធសាសនា គេត្រូវតែមកទស្សនាកម្ពុជាព្រោះព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនារបស់រដ្ឋ។ បើយើងធ្វើបានយ៉ាងនេះ យើងមានអំណោយផលពីរយ៉ាង គឺបានរក្សាទុកបេតិកភ័ណ្ឌជាតិបានគង់វង់និងបានទាក់ទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍មកទស្សនាផង។
វត្តអារាម និងបរិស្ថាន៖ បរិស្ថាន គឺជាអ្វីដែលនៅជុំវិញខ្លួនយើង ដែលពាក់ព័ន្ធដោយផ្ទាល់ ឬដោយប្រយោលទៅនឹងជិវិតរបស់យើង។ បរិស្ថាន គឺជាលក្ខខណ្ឌទាក់ទិនគ្នានៅក្នុងសង្គម និងវប្បធម៌ ដែលមានឥទ្ធិពលលើបុគ្គលណាមួយ ឬសហគមន៍រស់នៅ។ ព្រៃឈើ ស្ទឹង បឹង បួរ ទន្លេ សមុទ្រ និងសត្វទាំងឡាយ ទាំងតូច ទាំងធំ ទាំងសត្វស្លាប ទាំងសត្វក្នុង ទឹក លើគោក ក្នុងដី និងបរិយាកាសដែលនៅជុំវិញខ្លួនយើង ដែលមាននៅលើភពផែនដីយើងនេះ គឺសុទ្ធតែជាផ្នែកនៃបរិស្ថាន ហើយយើងតែងតែសង្កេតឃើញថា នៅតាមទីវត្តអារាមនានា តាម ស្រុក ខេត្ត និងជនបទ ព្រះសង្ឃ និងឧបាសក ឧបាសិកា ចំណុះជើងវត្ដ តែងតែជីកស្រះ និងបានដាំដើមឈើធំៗជាច្រើនមានដូចជា ដើមគគីរ ដើមឈើទាល ដើមបេង និងដើមឈើហូបផែ្លផេ្សងៗទៀត ដើម្បីយកជាម្លប់ផង ជាសោភណភាពទីវត្តផង បម្រើបម្រាស់តម្រូវការប្រចាំថ្ងៃផងទុកឱ្យកូនចៅជំនាន់ក្រោយបានមើលបានឃើញនិងបានស្គាល់ផង និងជាពិសេសគឺដើម្បី បរិស្ថានតែម្តងព្រោះជាទូទៅព្រៃឈើជាសម្បត្តិធម្មជាតិមួយដ៍វិសេសវិសាលបំផុតសម្រាប់ទ្រ ទ្រង់ជិវិត មនុស្ស សត្វ និង រុក្ខជាតិគ្រប់ប្រភេទ ដូចជា ផ្តល់នូវប្រភពចំណីអាហារបំរើជីវភាពរស់នៅរបស់មនុស្សនិងសត្វ ផ្ដល់នូវថ្នាំសង្កូវសម្រាប់ព្យាបាលរោគផ្សេងៗផ្ដល់នូវឈើមានតម្លៃសម្រាប់ធ្វើជាគ្រឿងសង្ហារិម ជាសំណង់លំនៅឋាន ឬអាគារផេ្សងៗ និងព្រៃឈើជាកនែ្លងស្ងប់កាយស្ងប់ចិត្តនាំឱ្យកើតបា្រជ្ញាញាណ ដូចព្រះពុទ្ធជាអម្ចាស់នៃយើងដែលទ្រង់បានត្រាស់ដឹងជាមួយនឹងបរិស្ថានធម្មជាតិទាំងនោះ។ នៅពេលមានព្រៃឈើ នោះព្រៃឈើជាជម្រកសម្រាប់សត្វគ្រប់ប្រភេទ (នៅវត្តណាមានដាំដើមឈើច្រើន តែងតែមានសត្វមករស់នៅ ដូចជា សត្វចាប សត្វសោ្មញ ក្អែក កុក ក្រសា និងសត្វស្លាបដទៃៗ ជាច្រើនទៀត)។ ព្រៃឈើធើ្វឱ្យអាកាសធាតុរក្សាបាននិងសីតុណ្ហភាព ត្រជាក់ល្មម ស្រួលដល់មនុស្ស និងសត្វ គឺមិនត្រជាក់ពេក និងមិនក្ដៅពេក។ ព្រៃឈើទាក់ទាញទឹកភ្លៀង និងធើ្វឱ្យភ្លៀងធ្លាក់ទៀងទាត់តាម រដូវ។ ព្រៃឈើជួយស្រូបនូវភាពស្អុយកខ្វក់ដែលមាននៅក្នុងធាតុអាកាសទុកឱ្យធាតុអាកាសល្អស្អាតបរិសុទ្ធ សម្រាប់ឱ្យមនុស្ស និងសត្វ ដកដង្ហើមបានស្រួល។ ព្រៃឈើជាឃ្លាំងជីនៃពិភពផែនដី វាអាចរក្សាទុកនៅគុណភាពដី មិនឱ្យហឺរអស់ជីជាតិ ទុកឱ្យមនុស្សលោកបង្កបង្កើនផលដំណាំសព្វបែបយ៉ាង និងព្រៃឈើជារបាំងការពារខ្យល់ព្យុះ ការពារសំណឹក និងកាហូរច្រោះ។ល។ និង ។ល។ ដូច្នេះការដាំដើមឈើ ការជីកស្រះ និងការថែរក្សាពពួកសត្វទាំងឡាយ ដែលមានក្នុងវត្តអារាមក្តី គឺជាការចូលរួមចំណែកថែរក្សានិងការពាបរិស្ថាន និងបង្ហាញឱ្យឃើញថា វត្តអារាមគឺជារមណីយដ្ឋានដែលពោរពេញដោយសួនច្បារ ដែលមានផ្កាគ្រប់ពូជចំរុះពណ៌ពោរពេញដោយដើមឈើតូចធំចោលម្លប់ត្រឈឹងត្រឈៃ ជាទីជម្រកនិរភ័យនៃបក្សាបក្សីគ្រប់ជំពូក។ វត្តអារាមពីដើមមានស្រះទឹកថ្លាឆ្វង់សេ្អកស្កះ ពោរពេញដោយមច្ឆជាតិ វារិជាតិគ្រប់ប្រភេទ ពោលគឺវត្តអារាម ជាបរិស្ថានគំរូនិងជាទីមនោរម្យក្នុងសង្គមកម្ពុជាយើង។
តួនាទីរបស់វត្តអារាមក្នុងការជួយប្រជាជន៖ យើងដឹងហើយថា វត្តអារាមគឺជាទីកន្លែងមួយដែលមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយឧបាសកឧបាសិកាដែលជាចំណុះជើងវត្ត។ វត្តអារាមជាទីស្ថានជួបជុំសាធារណៈមួយ ដែលមានព្រះសង្ឃគង់នៅជាម្លប់ មានអាចារ្យនិងចាស់ព្រឹទ្ធាចារ្យ ដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការអប់រំ ផ្តល់ដំបូន្មានប្រកបដោយធម៌ ផ្តល់នូវមេត្តាធម៌ ករុណា សណ្ដោសប្រណីតាមផ្លូវធម៌ដល់ចំណុះជើងវត្ត និងជាទីកន្លែងដែលមានរូបចម្លាក់ព្រះបដិមាសម្រាប់ពុទ្ធសាសនិកគោរពបូជាផងដែរ។ សង្គមខ្មែរតែងតែទទួលឱវាទពីព្រះសង្ឃតាមរយៈធម៌ព្រះពុទ្ធសម្រាប់ឆ្លុះបញ្ចាំង និងពុះពារខិតខំកសាងជីវភាពរស់នៅដោយភាពសុខដុមរមនា។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរតែងចងចាំជាទូទៅថា ”ធ្វើបុណ្យ បានបុណ្យ ធ្វើបាប បានបាប គឺមានន័យថា ធ្វើល្អទទួលផលល្អ ធ្វើអាក្រក់ទទួលផលអាក្រក់”។ ដូច្នេះ ផ្លូវធម៌បានអប់រំមនុស្សត្រាច់ឆ្ពោះទៅរកផ្លូវល្អ ហើយផ្លូវធម៌នេះសោត ក៏មានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធនឹងផ្លូវច្បាប់គឺ បានសេចក្តីថា គោរពព្រះពុទ្ធសាសនា គឺគោរពច្បាប់របស់រដ្ឋ។
ដូច្នេះសរុបសេចក្តីទៅ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានចូលរួមចំណែកយ៉ាងខ្លាំងក្នុងការអភិវឌ្ឍសង្គមជាតិ ដូចជា វត្តអារាមជាទីអប់រំសីលធម៌ ជាកន្លែងផ្សះផ្សាឱ្យមានសន្តិភាព គោរពលទ្ធិប្រជាធិតេយ្យ ជាកន្លែងអប់រំទូទៅ ជាកន្លែងថែរក្សាបេតិកភណ្ឌជាតិ ជាតំបន់ទេសចរណ៍ដ៏ទាក់ទាញ ជាកន្លែងថែរក្សានិងការពារបរិស្ថាន និងជាកន្លែងជួយប្រជាជនសម្រាលទុកប្រជាជនទាំងផ្លូវចិត្តនិងសម្ភារ។ វត្តអារាមតំណាងឱ្យសភាវៈល្អ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរតែងបា្ររព្ធធ្វើពិធីតាមប្រពៃណី ជួបជុំពុទ្ធបរិស័ទ ប្រកបដោយមិត្តភាព សាមគ្គីភាព ភាតរភាព សោមនស្សរីករាយនិងមានសេចក្តីសង្ឃឹមក្នុងជីវិតរស់នៅ។ ពុទ្ធសាសនិកតែងក្រេបជញ្ជក់យកធម៌ពីព្រះសង្ឃតាមគន្លងក្រិត្យវិន័យរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនានិងជាព្រះបរមគ្រូ។ វត្តអារាមមានទំនាក់ទនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយឧបាសកឧបាសិកាដែលមានចាស់ទុំ ជាអាចារ្យផ្សារភ្ជាប់ក្នុងសង្គមគ្រួសារ។ ចាស់ព្រឹទ្ធាចារ្យបានបន្តប្រពៃណីដ៏សកម្មក្នុងការអប់រំ ផ្តល់ដំបូន្មានប្រកបដោយធម៌ដល់សមាជិកគ្រួសារផ្ទាល់និងអ្នកផ្សេងៗទៀត។ តាមរយៈវត្តអារាមបានធ្វើឱ្យសង្គមខ្មែរមានឧត្តមគតិ ស្នេហាជាតិ មាតុភូមិ ស្រឡាញ់ខឿនវប្បធម៌និងអរិយធម៌ជាតិ។ ការយល់ដឹងពីអំពើល្អ បានធ្វើឱ្យសមាជិកគ្រួសារក្នុងសង្គមខ្មែរ ប្រកាន់យកជានិច្ចនូវសីលធម៌ល្អ ធ្វើអ្វីៗដោយអំណត់ព្យាយាម សុច្ចរិត ទៀងត្រង់ សុភាពរាបសា មានសាមគ្គីភាព និង ដឹងសុខទុក្ខគ្នា ព្រមទាំងចេះជួយ ឧបត្ថម្ភគ្នាទៀតផង។ ទាំងនេះបញ្ជាក់ថា តាមរយៈវត្តអារាមបានធ្វើពលរដ្ឋក្នុងសង្គមខ្មែរ ចេះផ្តល់តម្លៃជីវិតរស់នៅរបស់មនុស្ស និងមានកាតព្វកិច្ចគោរពសិទ្ធិគ្នាទៅវិញទៅមកដោយខ្ជាប់ខ្ជួន។ វត្តអារាមបានបង្កលក្ខណៈសង្គមគ្រួសារខ្មែរចេះដឹងខាងវិធីសម្របសម្រួលគ្រួសារ ដោះស្រាយរាល់បញ្ហាលំបាកដោយប្រកាន់នូវធម៌ មេត្តា ករុណា សន្តោសប្រណីចេះអប់រំតាមគ្នាតាមផ្លូវធម៌និងច្បាប់។ ដូច្នេះវត្តអារាមជាប្រភពផ្តល់ចំណេះដឹងខាងផ្លូវធម៌ និងផ្លូវសេវាកម្មសង្គម បានសេចក្តីថា រាល់បញ្ហាក្នុងសហគមន៍ គឺមានព្រះសង្ឃ លោកអាចារ្យ ឧបាសក ឧបាសិកា ចូលរួមដោះស្រាយ។ ទស្សនទូទៅមួយដែលកំពុងតែសកម្មនិងយកចិត្តទុកដាក់នោះ គឺវត្តអារាមមានតួនាទីសំខាន់ណាស់ក្នុងកិច្ចអភិវឌ្ឍន៍សង្គមជាតិ ដូចជាការចលនាតាមគ្រប់រូបភាពឱ្យជួយកសាងវត្តអារាម សាងសង់សាលារៀន ធ្វើមន្ទីរពេទ្យ ស្ពានថ្នល់ ជាដើម ព្រោះនេះជាមធ្យោបាយដ៏សំខាន់សម្រាប់សេចក្តីត្រូវការចាំបាច់របស់ប្រជាពលរដ្ឋ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត វត្តអារាមក៏រួមចំណែកដោះស្រាយការងារសង្គមដែរដូចជា ការទទួលឧបត្ថម្ភកន្លែងស្នាក់អាស្រ័យរៀនសូត្រដល់កុមារកំព្រា កុមារជាកូនគ្រួសារក្រីក្រ ការជួយឧបត្ថម្ភដល់ជនចាស់ជរា ឱ្យបានរៀនធម៌អាថ៌ដែលអាចធ្វើបុគ្គលទាំងនោះមានសេចក្តីសង្ឃឹមក្នុងជីវិតរស់នៅ។ សរុបរួមមក វត្តអារាមមានតួនាទីដ៏សំខាន់ចូលរួមក្នុងកិច្ចការស្តារការពារនិងអភិវឌ្ឍន៍សង្គមជាតិ និងសង្គមគ្រួសារ ទាំងក្នុងការបណ្តុះស្មារតីសន្តិភាព ការផ្សះផ្សារជាតិ ការគោរពសិទ្ធមនុស្ស ការទ្រទ្រង់លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ការអប់រំ ការរួមចំណែកថែរក្សាបេតិកភណ្ឌជាតិ ការរួមចំណែកក្នុងវិស័យទេសចរណ៍ ការរួមចំណែកការពារបរិស្ថាន និងការជួយប្រជាជន ដែលនេះជាសក្ខីភាពបញ្ជាក់ថា ព្រះពុទ្ធសាសនាគឺបានចូលរួមចំណែកក្នុងការអភិវឌ្ឍសង្គមកម្ពុជាដែលមិនអាចខ្វះបាន។
ឯកសារយោង
. ជួន ណាត វចនានុក្រមខ្មែរ ការផ្សាយរបស់ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ឆ្នាំ១៩៦៧
. ភិក្ខុ ងិន ភេន ឥន្ទប្បញ្ញោ ពុទ្ធោវាទសង្ខេប ឆ្នាំ១៩៩៥
. មជ្ឈមណ្ឌលស្រាវជ្រាវអាស៊ីនៃរាជបណ្ឌិត្យសភាកម្ពុជា ពុទ្ធសាសនាក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ឆ្នាំ២០១៨
. ហួត តាត ព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា សង្ខេប ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ឆ្នាំ១៩៧០
[1] ញេយ្យធម៌ ញៃ-យៈធ័រ បា.; សំ. ( ន. ) (ញេយ្យធម្ម; ជ្ញេយធម៌) ធម៌ដែលអ្នកប្រាជ្ញគួរដឹង; ធម៌ដែលព្រះសព្វញ្ញុពុទ្ធទ្រង់ត្រាស់ដឹង : ព្រះអង្គទ្រង់ត្រាស់ដឹងនូវញេយ្យធម៌ទាំងពួង។
[2] ធម្មរតនៈ ឬ ធម្មរ័តន៍ (ធ័ម-មៈ-រៈតៈន៉ៈ ឬ–រ័ត) ន. (បា. ធម្មរតន, សំ. ធម៌រត្ន) កែវគឺព្រះធម៌ ឬព្រះធម៌ដែលទុកជាកែវដ៏វិសេស ។
[3] ព្រហ្មចរិយ, –យៈ ឬ ព្រហ្មចារ្យ (ព្រះម្មៈចៈរ៉ិយ៉ៈ ឬ–ចា, ឬក៏ ត. ទ. ស្រ. ព្រំមៈ–) ន. (បា. ព្រហ្មចរិយ; សំ. ព្រហ្មចយ៌) បែបបទឬសណ្ដាប់ធ្នាប់របស់ព្រហ្មចារី ឬព្រហ្មចារិនី; ការប្រព្រឹត្តធម៌ដ៏ប្រសើរ ។ តាមន័យខាងពុទ្ធសាសនាថា ការឱ្យទាន, ការខ្វល់ខ្វាយ ឬខ្នះខ្នែងចំពោះអំពើជាកុសល, ការរក្សាសីល៥, ការចម្រើនព្រហ្មវិហារ៤ ការសម្ដែងធម៌ ឬណែនាំពន្យល់ឱ្យអ្នកដទៃកាន់អំពើសុចរិត, ការវៀរចាកមេថុនធម្ម, សេចក្ដីសន្ដោសចំពោះភរិយារបស់ខ្លួន, សេចក្ដីព្យាយាមដ៏ខ្ជាប់ខ្ជួនក្នុងការកុសល, ការរក្សាឧបោសថសីលតាមកាលកំណត់, អរិយមគ្គ, ព្រះពុទ្ធសាសនាទាំងមូល, អធ្យាស្រ័យ (ទាំង ១២ យ៉ាងនេះ) ហៅថា ព្រហ្មចរិយ ឬ ព្រហ្មចារ្យ (ហៅថា ព្រហ្មចរិយធម៌ ក៏បាន)។
[4] ត្រៃសិក្ខា (–សិក-ខា) ន. (សំ. ត្រៃសិក្សា ឬសិក្សាត្រយស៑; បា. សិក្ខត្តយ ឬ សិក្ខាត្តយ) សិក្ខា ៣ ប្រភេទ ឬប្រជុំនៃសិក្ខា ៣ ប្រភេទ (ម. ព. សិក្ខា និង គុណជាតក ឬ គុណជាតិ ទៀតផង) ។
