គំនិតបង្រួបបង្រួមខ្មែរ KHMER UNIFICATION IDEAS

ដោយ៖ បណ្ឌិត ក្ដាន់ ធុលមន្ត្រីស្រាវជ្រាវនៃវិទ្យាស្ថានមនុស្សសាស្ត្រនិងវិទ្យាសាស្ត្រសង្គម

១- សេចក្តីផ្តើម

មិនថាមនុស្ស, វត្ថុ, រុក្ខជាតិ, ប្រទេស… ទោះមានជីវិតក្តី មិនមានជីវិតក្តី សុទ្ធតែមាន អត្ថិ​ភាព​​ដោយ ការឯកភាពគ្នានៅក្នុងនោះ។ បើមនុស្ស, វត្ថុ, រុក្ខជាតិមានអត្ថិភាពដោយ ការឯកភាពរវាងលោកធាតុ៤ ឬក្ខន្ធ ៥ នេះបើតាមទស្សនៈរបស់ព្រះពុទ្ធ។ បើគ្រួសារ, សង្គម, ស្ថាប័នមានអត្ថិភាពដោយការឯកភាពរវាងអ្នកដឹក នាំគ្រួសារនិងសមាជិក គ្រួសារ, រវាងអ្នកដឹកនាំសង្គមនិង សមាជិកសង្គម, និងរវាងប្រធានស្ថាប័ននិងសមា ជិក។
នៅក្នុងការបង្កើតរាជវង្សខ្មែរដំបូង ផ្តើមឡើងដោយការពើបប្រទះគ្នាជា ចម្បាំង រវាង ហ៊ុន ទៀន ដែល មកពីប្រទេសឥណ្ឌា និងនាង លីវយី ដែលជារាជិនីនៃរដ្ឋហ្វូណន។ ក្រោយពីច្បាំងគ្នាអស់ពេលដ៏យូរមក នាង លីវយី ត្រូវចាញ់ដៃការប្រយុទ្ធជាមួយ ហ៊ុន​ទៀន ដោយ ហ៊ុនទៀន បាញ់ទម្លាយសំពៅនាងពីម្ខាងទៅម្ខាង នាងមានការភិតភ័យ​ជាខ្លាំងក៏សុំចុះចាញ់ ហ៊ុនទៀន ក៏ យកនាងធ្វើជាមហេសី។ រួចមកក៏នៅគ្រប់គ្រងរដ្ឋហ្វូ ណនជាតំណតទៅកូនចៅរៀងមក។ ប៉ុន្តែ ក្រោយមក អាណាចក្រហ្វូណននេះ​ត្រូវបាន​បញ្ចប់ ដោយការវាយ យករបស់អាណាចក្រចេនឡា។ អាណាចក្រចេនឡាត្រូវ​ចុះ​ខ្សោយ​អំណាចកណ្តាលដោយសារតែអ្នកដឹកនាំ ជាស្រ្តី ដែលជាបុព្វហេតុនៃ​ការបែង​ចែកចេនឡាធំទៅជាពីរចំណែក គឺចេនឡាលិចទឹក និងចេនឡាដីគោក។ ក្រោយ​មកអាណាចក្រចេនឡាទាំងពីរនេះត្រូវបានបង្រួបបង្រួមឱ្យមានការឯកភាពគ្នាមកវិញ ក្រោមព្រះរាជ តម្រិះរបស់ព្រះបាទជយវរ្ម័នទី២ គឺព្រះរាជតម្រិះរបស់ព្រះអង្គនេះហើយ ដែលនាំឱ្យសម័យមហានគរចាប់ ផ្តើមឡើង។
តាមដំណើរឿងប្រវត្តិសាស្រ្តនេះ ប្រទេសខ្មែរត្រូវប្រព្រឹត្តទៅតាមដំណើរ ជម្លោះ-បង្រួបបង្រួម-ឯក ភាព-បំបែក-បង្រួបបង្រួម-ឯកភាព។ នៅក្នុងដំណើរនេះ យើងសង្កេតឃើញមាន បញ្ញត្តិសំខាន់ពីរ គឺ ជម្លោះ (confliction) និង បង្រួបបង្រួម (unification) ដែលចោទជាបញ្ហានៅក្នុងប្រធានបទនេះ ហើយដែល យើងត្រូវធ្វើ​ការឈ្វេងយល់។
• តើបញ្ញត្តិ ជម្លោះ និង ការបង្រួបបង្រួម គឺជាអ្វី?
• តើកត្តាអ្វីខ្លះដែលនាំឱ្យមាន ជម្លោះ និង ការបង្រួបបង្រួម?
• តើ ជម្លោះ និង ការបង្រួបបង្រួម មានសារៈប្រយោជន៍អ្វី?
២- កំណត់ន័យបញ្ញត្តិ “ជម្លោះ” និង “ការបង្រួបបង្រួម”

ជម្លោះ និង ការបង្រួបបង្រួម គឺជាបញ្ញត្តិពីរដែលជាគូបដិបក្ខនឹងគ្នានិងមានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នា។
ជម្លោះ មានសទិសន័យជាមួយនឹងបញ្ញត្តិមួយចំនួនដូចជា សង្រ្គាម, ការតស៊ូ, ទំនាស់, ការប្រយុទ្ធ, ការប្រឆាំង, កំហឹង, បំបែក, រំលាយ,…។ ជម្លោះ គឺជាទំនាស់ ឬការតស៊ូរវាងអង្គបក្ខ ដិបក្ខពីរឬច្រើន។ ជម្លោះ មានពីរប្រភេទគឺ ជម្លោះ រវាងវត្ថុមួយឬច្រើនជាមួយគ្នា គេហៅថា ជម្លោះក្រៅ និង ជម្លោះ រវាងអង្គ បដិបក្ខពីរឬច្រើននៅក្នុងអង្គវត្ថុតែមួយ គេឱ្យឈ្មោះថា ជម្លោះ ក្នុង។ ជម្លោះ បើកាលណាមានទំហំធំ ឬមាន កម្លាំងខ្លាំងជាង ការឯកភាព នោះអង្គវត្ថុនឹងត្រូវបំបែកចេញពីគ្នា ឬផ្លាស់ប្តូរយ៉ាងចាំបាច់ទៅជា អង្គវត្ថុថ្មីមួយ។ អង្គវត្ថុថ្មី មានន័យពីរយ៉ាង គឺ អង្គវត្ថុថ្មី ក្នុងន័យវិជ្ជមាន (ចម្រើនលូតលាស់) ករណីដូចជា អារីស្តូត (Aristotle) មិនឯកភាព នឹង គំនិតមនោនិយម របស់ ប្លាតុង (Plato) នាំឱ្យ គំនិតរូបធាតុនិយម របស់លោក ចាប់បដិសន្ធិឡើង និង អង្គវត្ថុថ្មី ក្នុងន័យអវិជ្ជមាន (វិនាស) ករណីដូចជា ជម្លោះរវាងស្តេចកនជាមួយនឹង ស្រីសុគន្ធបទ។
ចំពោះបញ្ញត្តិដែលជាគូបដិបក្ខគឺបញ្ញត្តិ “ការបង្រួបបង្រួម (unification)”។ បញ្ញត្តិនេះ មានសទិស ន័យជាមួយនឹងបញ្ញត្តិដទៃជាច្រើនទៀតដូចជា ការឯកភាពគ្នា (consensus), ការសំយោគ (synthe-sis), ការរួបរួមគ្នា (unity), ការសាមគ្គីគ្នា (solidarity), ការសហការគ្នា (collaboration), ការព្រម ព្រៀងគ្នា (agreement), ការស្រុះស្រួលគ្នា (reconciliation), ស្នេហា (love)…។ ការឯកភាពគ្នា (consensus) (ន័យទី១) គឺជាមតិយោបល់ ឬការសម្រេចចិត្តដែល គេទទួលយកជាទូទៅនៅក្នុងចំណោម ក្រុមមនុស្ស ឬក៏យើងអាចនិយាយបានម្យ៉ាងទៀតថាជាកិច្ចព្រមព្រៀងទូទៅអំពីបញ្ហាអ្វីមួយនៅក្នុងក្រុមមួយ ឬនៅក្នុងមតិសាធារណៈ។ បើប្រៀបធៀប ស័ព្ទនេះផ្ទុយទៅនឹងស័ព្ទ ការខ្វែងគំនិតគ្នា (dissensus)។ ការឯកភាពគ្នា (ន័យទី២) គឺជាគំនិត, បទដ្ឋាន, និងតម្លៃចែករំលែកនៅក្នុងសង្គម (ចំពោះអ្នកមុខងារនិយម (functionalists) ពិសេសចំពោះបព្វជិតឬអ្នកបួស (Parsons) វាជាមូលដ្ឋាននៃសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គម និងសមាហរណកម្មសង្គម)។ តម្លៃទាំងនេះត្រូវបានគេបន្តជានិរន្តតាមរយៈសង្គមនិយកម្ម (socialization)។ ការឯកភាពគ្នា (ន័យទី៣) តាមទ្រឹស្តីរបស់ម៉ាក្ស គឺជាបញ្ញត្តិមនោគមវិជ្ជាមួយ ដែលគេប្រើដើម្បីធ្វើឱ្យ ស្ថានភាពនៃកិច្ចការអត្ថិភាព ជាពិសេសចំពោះបញ្ហាសង្គមឬនយោបាយ (the status quo) ដោយការ លាក់បាំង វិសាលភាពនៃជម្លោះសង្គម ។ ចំពោះស័ព្ទ ការសំយោគគ្នា (synthesis) គឺជាលទ្ធភាពក្នុងការ ដាក់វត្ថុបញ្ចូលគ្នា ដើម្បីបង្កើតជារបស់ថ្មីមួយ ដូចជា អភិវឌ្ឍន៍គំនិតថ្មីៗចេញពីគំនិតអត្ថិភាព (existing ideas) ឬជាការផ្សំធាតុផ្សេងៗចូលគ្នា ដើម្បីបង្កើតជាផលិតផលស្មុគស្មាញថ្មីមួយ ។ ចំពោះស័ព្ទ ការរួបរួម គ្នា (unity) គឺជាសភាពនៃការភ្ជាប់គ្នាឬជាកិច្ចព្រមព្រៀងគ្នា ។ ចំណែកស័ព្ទ ការសាមគ្គីគ្នា (solidarity) គឺជាកិច្ចព្រមព្រៀងរវាងគ្នា និងជាការគាំទ្រសម្រាប់សមាជិកក្រុម ជាពិសេស ក្រុមនយោបាយ ។ ឯស័ព្ទការ សហការគ្នា (collaboration) គឺជាសកម្មភាពរបស់មនុស្សពីរ ឬច្រើននាក់ធ្វើការរួមគ្នាដើម្បីបង្កើតឬសម្រេច ទៅលើកិច្ចការតែមួយ ។ ចំពោះស័ព្ទ កិច្ចព្រមព្រៀងគ្នា (agreement) គឺជាការមានគំនិតដូចគ្នា ឬជាការ យល់ព្រមឬការទទួលយកអ្វីមួយរួមគ្នា ។ ចំពោះស័ព្ទ ការស្រុះស្រួលគ្នា (reconciliation) គឺជាការត្រូវរ៉ូវ គ្នារបស់មនុស្សពីរនាក់ ឬក្រុមមនុស្សបន្ទាប់ពីពួកគេឈ្លោះគ្នា ឬអាចនិយាយម្យ៉ាងទៀតថា ជាដំណើរនៃការ ធ្វើឱ្យជំនឿ, គំនិត ឬស្ថានភាពផ្ទុយគ្នាឱ្យចុះសម្រុងគ្នាវិញ ។
បញ្ញត្តិទាំងឡាយដូចបានរៀបរាប់ខាងលើនេះ មានន័យរួមគឺ ការឯកភាពរវាងអង្គវត្ថុ ឬ ការឯកភាព នៃអង្គវត្ថុដើម្បីឱ្យពួកវាអាចមានអត្ថិភាពនៅក្នុង លំហ (space) និង កាល (time) បាន។ ពួកវាទាំងនេះ មានអត្ថន័យសំខាន់សម្រាប់អត្ថិភាពរបស់វត្ថុ, សត្វ, រុក្ខជាតិ, គ្រួសារ, សង្គម…។ ការបង្រួបបង្រួមគឺជាការធ្វើ ឱ្យអង្គឯកភាពមួយឬច្រើន មានការឯកភាពគ្នាដើម្បីមានអត្ថិភាព និង បន្តអត្ថិភាពរបស់វានៅក្នុង លំហ (space) និង កាល (time) បានតទៅទៀត។

៣- ទ្រឹស្តីជម្លោះនិងបង្រួបបង្រួម

៣-១-១- ទ្រឹស្តីចក្រវាឡរបស់អំពេដូក (Empedocles)

អំពេដូក គឺជា ទស្សនវិទូក្រិកមុនសូក្រាត (Greek pre-Socratic philosopher) និងជា ពលរដ្ឋដើមកំណើត អាក្រាហ្គែស (Akragas) ជាទីក្រុងក្រិកមួយនៅ ស៊ីសឹលី (Sicily)។
នៅក្នុងវិស័យទស្សនវិជ្ជា លោកយល់ថា ល្អងរូបធាតុ មាន៤យ៉ាងគឺ ទឹក, ដី, ភ្លើង, និង ខ្យល់។ លោកយល់ថា ប្រភពរូបធាតុទាំង៤មាន អត្ថិភាពអមតៈ, វាឥតត្ររូវគេបង្កើតឡើង, ឥតគេកំទេចចោល។ បើ សិនជាវាវិនាសទៅ ចក្រវាឡក៏មិនអាចមានដែរ។ បើសិនជាវាស្លាប់ទៅ គឺពិតជាគ្មានលំហទេ។
ចំពោះ ការកើត និង ការស្លាប់នៃរាល់ទម្រង់រូបធាតុជាក់ស្តែង លោកដោះស្រាយដូចខាងក្រោម៖
ដំណើរកើតនិងស្លាប់ មាន២យ៉ាងគឺ ការច្របល់និងការបំបែកនៃម៉ូលេគុល។ ក្នុងពិភពធម្មជាតិ គ្មាន អ្វីដែលកើតនិងគ្មានអ្វីដែលបាត់ទៅវិញទេ។ ពាក្យថា កកើត ឬ ស្លាប់ គឺ គ្រាន់តែ ជាការច្របល់ឬការបំបែក តាមកម្រិតផ្សេងៗនៃម៉ូឡេគុលដែលរួមផ្សំទម្រង់រូបធាតុ ដី, ទឹក, ភ្លើង, ខ្យល់ តែបប៉ុណ្ណោះ។ វត្ថុបានចាប់ កំណើតពីបន្សំរូបធាតុដើម និង ស្លាប់ទៅវិញតាមការរំលាយធាតុដើម។
លោកយល់ថា ចលនា ស្តែងឡើងក្នុង ដំណើរច្របល់ និង បំបែកនៃល្អងរូបធាតុ៤យ៉ាង។ ចលនា ចាប់ប្រភពពីកម្លាំងជះឥទ្ធិពលខាងក្រៅ។ ចលនា ស្តែងឡើងក្រោមការជះឥទ្ធិពលនៃកម្លាំងបដិបក្ខពីរគឺ ស្នេ ហា និង កំហឹង។ កម្លាំងទាំង២នេះធ្វើអន្តរកម្មតាមដំណើរផ្ទុយគ្នា ស្នេហា ធ្វើឱ្យធាតុដើមរួមចូលគ្នា កំហឹង ធ្វើឱ្យធាតុដើមរលាយចេញពីគ្នា។ ស្នេហា ជាបន្សំកត្តាផ្សេងៗ ក្លាយទៅជាការច្របល់មួយដើម្បីឱ្យកត្តាជា ច្រើនរួមផ្សំគ្នាជាវត្ថុ។ កំហឹង ជាការរំលាយកត្តាផ្សេងៗធ្វើឱ្យកត្តាទាំងនោះដាច់ចេញពីគ្នា ដើម្បីធ្វើឱ្យវត្ថុមួយ ក្លាយទៅជាកត្តាជាច្រើន។
ការយល់ថា ចលនា កើតឡើងដោយសារការជះឥទ្ធិពលពីខាងក្រៅរបស់លោក លោកបានពន្យល់ ពីកាចាប់ប្រភពររបស់ចក្រវាឡតាមបែបកញ្ឆោតដូចខាងក្រោម៖
ចក្រវាឡ បានចាប់កំណើតដោយឆ្លង ៤ដំណាក់កាល

• រយៈពេលទីមួយ គឺជារយពេល ស្នេហា។ រយៈពេលនេះកត្តាដើមបានរួមផ្សំយ៉ាងល្អបំ ផុត។ ស្នេហា មាននាទីគ្រប់គ្រងចក្រវាឡទាំងស្រុង។ ចក្រវាឡត្រូវបានកើតឡើង។ វាជាវង់មូលអចល័ត។ គ្មានការបែង ចែកវង់មូលនេះបានឡើយ។ ក្នុងពេលនេះ កំហឹង ស្ថិតនៅឆ្ងាយពីចក្រវាឡដោយហុំព័ទ្ធចក្រវាឡនោះ។
• រយៈពេលទី២ គឺជារយៈពេល កំហឹង។ កំហឹងជ្រៀតចូលក្នុង ស្នេហា។ ស្នេហា មិនអាចគ្រប់គ្រង បាន ទៀតឡើយ។ កត្តនានាបានដាច់ចេញពីគ្នា។ វត្ថុផ្សេងៗក៏បានកើតឡើងដែរ។
• រយៈពេលទី៣ គឺជារយៈពេលដែលកត្តាទាំងឡាយផ្តាច់ចេញផុតពីគ្នា។រយៈពេលនេះ កំហឹង មាននាទីគ្រប់គ្រងចក្រវាឡទាំងស្រុង ស្នេហា ត្រូវឃ្លាតឆ្ងាយពីមជ្ឈមណ្ឌល ហើយស្ថិត នៅក្រៅចក្រវាឡ។
• រយៈពេលទី៤ គឺជារយៈពេលដែល ស្នេហា វិលត្រឡប់មកគ្រប់គ្រងវិញ។ រីឯ កំហឹង
  បែរជាថយក្រោយចេញពីចក្រវាឡម្តងទៀត ។
  ហេតុនេះ បើតាម អំពេដូក ចក្រវាឡ ចាប់កំណើតឡើងដោយឆ្លងកាត់ដំណើរបណ្តូជំនួស រវាង ស្នេហានិងកំហឹង។ នោះជា ដំណើរច្របល់-បំបែក, បំបែក-ច្របល់ ដោយកម្រិតផ្សេងៗនៃធាតុ ទឹក, ដី, ភ្លើង, ខ្យល់។ ដំណើរនេះស្តែងឡើងជានិច្ចនិរន្តតាមខួបដូចបានរៀប រាប់ខាងលើ។

៣-១-២- ទ្រឹស្តីបដិសំយោគរបស់ម៉ាក្សនិងហេហ្គែល

ទ្រស្តីបដិសំយោគ (dialectic) ត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថា ជាដំណើរឈានទៅដល់ពុទ្ធិ តាមរយៈ បច្ចេកទេសសំណួរ-ចម្លើយ (question-and-answer technique)។ ហេហ្គែល (Hegel) បានពិពណ៌នា វិធីនេះថាជាទម្រង់ការមួយដែល គំនិត (thought) ឬ វត្ថុអត្ថិមួយ (existing thing) ដែលគេហៅថា ទស្សន កថា (thesis) ដឹកនាំនិងផ្លាស់ប្ដូរយ៉ាងចាំបាច់ទៅរក គំនិតផ្ទុយ (contra¬dictory idea) ដែលគេហៅថា ប្រតិទស្សនកថា (antithesis) ដោយហេតុនេះហើយទើប គំនិត ឬ វត្ថុថ្មី (new thought or thing) ដែល គេហៅថា សំយោគទស្សនកថា (synthesis) បានកើតឡើង។ ដំណើរនេះចាប់ផ្ដើមឡើងតាមអំណះអំណាង មួយអំពីអ្វីមួយ (ទស្សនកថា) ដែលមានលក្ខណៈ មិនពេញលេញ (incomplete)។ អ្វីមួយដែលទាក់ទង ទៅនឹងអំណះអំណាងនោះ ត្រូវបានគេលុបចោល (ប្រតិទស្សនកថា)។ អង្គបដិបក្ខ (conflict) ដែលគេ ហៅថាជា បដិសំយោគ (dialectic) រវាងអ្វីដែលគេបានអះអាង ហើយនិងអ្វីដែលគេបានលុបចោលនោះ មានអត្ថិភាព។ ដោយសារ អង្គបដិបក្ខ នេះហើយទើបលេចឡើងនូវ សំណើទី៣ថែមមួយទៀត នោះគឺ សំយោគទស្សនកថា (synthesis) ដែលលប់ព្រំដែន ទស្សនកថា (the limitation of the thesis) និង ប្រតិទស្សនកថា (the antithesis) ចោល ប៉ុន្ដែវានៅតែថែរក្សាតម្លៃឱ្យគ្នាដដែល ។
ម៉ាក្ស (Marx) និង ហេហ្គែល បានប្រើ ទ្រឹស្តីបដិសំយោគ (Dialectic) នេះដើម្បីវិភាគទៅ លើ អភិវឌ្ឍន៍សង្គមកុំម្មុយនីស្ដ របស់ពួកលោក។ លោកទាំងពីរបានបង្កើតទ្រឹស្ដីថា អង្គបដិបក្ខ (conflict) កើត មានឡើងដោយសារមាន វណ្ណៈសង្គមពីរ (two social classes) គឺ ពួកមូលធន (ទស្សនកថា) និង កម្មករ ស៊ីប្រាក់ឈ្នួល (ប្រតិទស្សនកថា)។ ការតស៊ូវណ្ណៈស្អិតរមួត (បដិសំ យោគ) មានអត្ថិភាពរវាងវណ្ណៈទាំង ពីរ។ ចំណុចមួយដែលពួកគេនឹងឈានទៅដល់នោះ គឺចំនួនពួកកម្មករដែលមានកម្លាំងគ្រប់គ្រាន់អាចគ្រប សង្កត់ទៅលើ ពួកមូលធននិយម បាន។ ការតស៊ូ នេះនឹងដឹកនាំឆ្ពោះទៅរកការបង្កើតសង្គមមួយថ្មី គឺ សង្គម កុម្មុយនីស្ដ (communistic) ឬ សង្គម គ្មានវណ្ណៈ (classless society) [សំយោគទស្សនកថា (syn-thesis)] ។

៤- គំនិតបង្រួបបង្រួមរបស់បុព្វបុរសខ្មែរ

ភាពកំសោយអំណាចកណ្តាលដែលស្ថិតនៅក្នុងកណ្តាប់ដៃមេដឹកនាំដែលជាស្រ្តី បានធ្វើឱ្យចេនឡា ធំត្រូវពុះចែកជាពីរ។ នេះគឺបណ្តាលមកពីនយោបាយខ្មែរនៅពេលនោះគ្មានស្ថេរភាព ព្រោះតែមានការបែក បាក់ផ្ទៃក្នុងយ៉ាងដំណំ ដែលជាហេតុនាំឱ្យប្រទេសទាំងមូលត្រូវធ្លាក់ចូលទៅក្រោមអំណាចត្រួតត្រារបស់ជ្វា។ តែក្រោយមក ប្រទេសជាតិត្រូវបានបង្រួបបង្រួមឱ្យមាន ការឯកភាពគ្នាមកវិញ ហើយបានកសាងសម័យអង្គរ ឱ្យសម្បូររុងរឿងក្លាយជា មហានគរ បាន គេសង្កេតឃើញបុព្វបុរសយើង ករណីដូចជា ព្រះបាទ ជយវរ្ម័នទី២ ជាដើម ឈរលើមូលដ្ឋាន គំនិតសំខាន់ៗដូចខាងក្រោម៖

៤-១- ការកសាងជំនឿដើម្បីបង្កើតទំនុកចិត្ត

មុននឹងឡើងសោយរាជ្យនៅ ព.ស១៣៤៥ (គ.ស៨០២) ព្រះបាទ ជយវរ្ម័នទី២ ត្រូវធ្វើការបង្រួប បង្រួមទឹកដីឱ្យបានមួយភាគសិន ដោយហេតុនេះហើយបានជាព្រះអង្គត្រូវផ្លាស់ប្តូររាជធានីញឹកញាប់ តែជា ចុងក្រោយ ព្រះអង្គបានយាងទៅគង់នៅលើ ភ្នំគូលែន (មហេន្ទ្រវ៌ត) ដើម្បីរៀបចំប្រារព្ធធ្វើពិធីទេវរាជ។ តើ ការរៀបចំប្រារព្ធធ្វើ ពិធីទេវរាជ របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ក្នុងគោលបំណងអ្វី?
លទ្ធិទេវរាជ “Devarāja/devaraja” ជាភាសាសំស្រ្កឹត ឬ “God King (ទេវរាជ/ស្តេចជាអាទិទេព)” ជាអង់គ្លេស គឺសំដៅលើកតម្កើង ឬអភិសេក ព្រះរាជា (ជយវរ្ម័នទី២) ឱ្យមានឋានៈជា ទេវរាជ (ស្តេចជាអាទិ ទេព) ដែលពាក្យខ្មែរបូរាណហៅថា កម្រងតេងជគតរាជ្យ (ស្ដេចជាម្ចាស់នៃចក្រវាឡ) ហើយដែល បញ្ញត្តិឥណ្ឌាហៅថា “ចក្រវ៌ាទីន (Chakravartin (ស្តេចចក្រវាឡ)”។ នៅក្នុងទេវឋានហិណ្ឌូ ព្រះនាមស្តេច នៃពពួកទេព្តាតែងតែត្រូវបានកំណត់យកចំពោះ ព្រះសិវៈ (Shiva) ឬ ព្រះវិស្ណុ (Vishnu)។ ហេតុនេះ អាណាចក្រមនុស្សនៅលើផែនដីនេះ ឆ្លុះបញ្ចាំងពីអាណាចក្រសួគ៌នៃពពួកទេព្តា ជាបញ្ញត្តិសំដៅទៅលើស្តេច ដែលជា អាទិទេពមានជីវិត នៅលើផែនដី។ នៅក្នុងវិស័យនយោបាយ លទ្ធិទេវរាជ ត្រូវបានគេមើលឃើញ ថាជា យុត្តិកម្មអាទិទេព (the divine justification) អំពីការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះរាជា។
លទ្ធិទេវរាជត្រូវបានព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី២ ប្រារព្ធធ្វើនៅលើភ្នំគូលែនក្នុងគោលបំណងដូច ខាងក្រោម៖
បំណងទី១ ៖ ដើម្បីអភិសេកព្រះរាជាឱ្យមានឋានៈជាអាទិទេព។ តាមយោបល់លោក ហ្ស. សឺដែស (G. Coedés) ទាក់ទងទៅនឹងរឿងពិធីទេវរាជនេះ លោកបានរំលឹកទៅដល់រឿង ដែលឈ្មួញអារ៉ាប់ឈ្មោះ សូឡៃម៉ាន់ បាននិទានដោយមានបញ្ជាក់ពីការដែល ជ្វា មកលុកលុយប្រទេស ចេនឡា ដោយចាប់បាន ព្រះ រាជាខ្មែរ ហើយកាត់ ព្រះសិរ ផងនោះ ហើយដើម្បីឱ្យប្រទេសនេះរួចផុតពី អំណាចជ្វា វិញ។ គេអាចសន្មត់ ថា ក្នុងពិធីលើភ្នំគូលែននោះ ប្រហែលជាមានធ្វើឧបកិច្ចផ្ដាច់ ព្រះសិរបដិមា ជាតំណាង ស្ដេចជ្វាវង្សសៃ លេន្ទ្រ ស្របតាមគម្ពីរ សិរច្ចេទ (កាត់ ក្បាល) ជាមិនខាន។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានេះ គេអភិសេក សិវលិង្គ ដែលគេសន្មត់ថាបានមកពី ព្រះឥសូរ តាមរយៈ ព្រាហ្មណ៍។ ធ្វើដូច្នេះ គេអាចចាត់ទុកថា អាត្ម័នពិសិដ្ឋ របស់ព្រះរាជាបានទៅសណ្ឋិតនៅក្នុង សិវលិង្គ នោះ ដែលបានក្លាយជាតំណាង ឬ និមិត្ដរូបនៃទេវរាជ។ បើ និយាយ ឱ្យងាយយល់គឺថា ក្រោយពីធ្វើ ពិធីអភិសេក នេះហើយ ព្រះរាជា ក៏ក្លាយទៅជា ព្រះឥសូរបែង ភាគ (មិនមែនគ្រាន់តែជាតំណាងទេ) ដែលមាន អំណាច គ្រប់គ្រងទៅលើ សព្វសត្វ។ ចាប់ពីពេលនោះទៅ បញ្ជា របស់ ព្រះរាជា ក៏ជាបញ្ជារបស់ អាទិទេព នេះឯង ។
បំណងទី២ ៖ ការប្រារព្ធលទ្ធិទេវរាជដើម្បីបង្រួបបង្រួមឱ្យមានការឯកភាពជាតិដែលបានបែកបាក់ នៅសម័យចេនឡាក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះរាជា ដែលជាអាទិទេព។
បំណងទី៣ ៖ ការប្រារព្ធលទ្ធិទេវរាជដើម្បីរំដោះប្រទេសជាតិឱ្យមានឥស្សរភាព ពោលគឺប្រកាសឯក រាជ្យជាតិពីជ្វា។
បំណងទី៤ ៖ ការប្រារព្ធលទ្ធិទេវរាជដើម្បីបង្កើតជំនឿទុកចិត្តចំពោះប្រជារាស្រ្ត ដែលនាំឱ្យព្រះរាជា មានអំណាចទូលំទូលាយ។

៤-២- ការបង្រួបបង្រួមជំនឿ

ជំនឿ បើមើលមួយភ្លែត ហាក់ដូចជាសាមញ្ញមិនគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍និងធ្វើការយកចិត្តទុកដាក់ទេ តែ ព្រះព្រះរាជាដែលដឹកនាំនៅសម័យអង្គរបានមើលឃើញពីជំនឿនិងឥទ្ធិពលនិងសារៈ សំខាន់របស់វាមានកម្លាំង ខ្លាំងមហិមានៅក្នុងជីវិតរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ ជាពិសេសនៅក្នុងនយោបាយដឹកនាំប្រទេស។ ដោយហេតុនេះហើយ បានជាគេឃើញការបង្រួបបង្រួមជាតិ, ការឯកភាពជាតិ, និងអភិវឌ្ឍន៍ជាតិ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះរាជា ដែលជាអាទិទេព (ទេវរាជ) និងព្រះរាជាជាព្រះពុទ្ធ (ពុទ្ធរាជ) ទទួលបានជោគជ័យនៅក្នុង កម្មវិធីដឹកនាំប្រទេស ដែលធ្វើឱ្យស្ថេរភាពនិងការរីកចម្រើនមាននិរន្តរភាពជិត៥០០ឆ្នាំ (៨០២-១២៩៥) នៅសម័យអង្គរ។ ខាងក្រោមនេះជាភស្តុតាងបង្ហាញឱ្យឃើញនិងដឹងពីគំនិតបង្រួបបង្រួមទាំងនេះ៖
• ព្រះហរិហរៈ ៖ នៅក្នុងជំនឿរបស់ព្រហ្មញ្ញសាសនា អ្នកជឿជឿទៅលើអាទិទេពសំខាន់ៗបីដែលគេ ឱ្យឈ្មោះថា ត្រីម៌ូតិ (trinity) គឺ គណៈព្រះព្រហ្ម, គណៈព្រះសិវៈ, និង គណៈព្រះវិស្ណុ។ ក្នុងចំណោមគណៈ ទាំងបីនេះ គណៈព្រះសិវៈ មានប្រជាប្រិយភាពជាង គណៈព្រះព្រហ្ម ជាពិសេស គណៈព្រះវិស្ណុ។ គណៈព្រះ ព្រហ្ម មិនសូវជាមានគេគោរពច្រើនទេនៅស្រុកខ្មែរ ដោយហេតុនេះហើយបានគេមិនដែលឃើញគណៈនេះមាន ការប៉ះទង្គិចគ្នាដូច គណៈព្រះសិវៈ និង គណៈព្រះវិស្ណុ ទេ។ ហេតុនេះ ព្រះហរិហរៈ គឺជាឈ្មោះថ្មីមួយដែល កើតឡើងមកពីការសម្របសម្រួលគ្នារវាងអាទិទេពពីរឱ្យមានការឯកភាពគ្នា គឺ ព្រះវិស្ណុ និង ព្រះសិវៈ (ព្រះ ហរិ = ព្រះវិស្ណុ; ព្រះ ហរៈ= ព្រះសិវៈ) សម្រាប់ការគោរពរួមគ្នាកុំឱ្យមានជម្លោះ។ ក្នុងការកសាង បដិមាព្រះ ហរិហរៈ គេត្រូវចែកជាពីរផ្នែក ៖ ពាក់កណ្តាលខាងស្តាំគឺជា ព្រះសិវៈ និង ពាក់កណ្តាលខាងឆ្វេងគឺជា ព្រះ វិស្ណុ។ ប្រទេសកម្ពុជាគោរព ព្រះហរិហរៈ នេះតាំងពីសម័យនគរភ្នំមកម្ល៉េះ។
• សិវលិង្គ ៖ ជាធម្មតា ព្រះសិវៈ ត្រូវបានគេគោរពបូជានៅក្នុងទម្រង់ជា លិង្គ ដែលឱ្យ ឈ្មោះថា សិវៈ លិង្គ។ សិវៈលិង្គ (Lingam/Linga) គឺជាអង្គជាតិរបស់ ព្រះសិវៈ ដែលមានបដិមាជាលិង្គ តំណាងឱ្យព្រះអង្គ និង អំណាចបង្កើតលោករបស់ព្រះអង្គ។ លឹង្គ គេឆ្លាក់មានរាងជា៤ជ្រុងនៅគល់ មានរាង៨ជ្រុងនៅកណ្តាល និងមានរាងមូលនៅខាងចុង។ នៅសម័យអាណាចក្រខ្មែរ លិង្គ ត្រូវបានគេសាងឡើងធ្វើជានិមិត្តរូបព្រះមហា ក្សត្រតម្កល់នៅក្នុងប្រាសាទ។ លិង្គ ដែលបន្សល់មកពីសម័យអង្គរ ជាទូទៅគេធ្វើពីថ្មដុស។ លិង្គ សម័យ អង្គរមានប្រភេទមិនដូចគ្នាទេ

• លិង្គមួយចំនួនគេដាក់នៅកន្លែងផ្ទៃរាបរាងការ៉េ គេឱ្យឈ្មោះថា យោនី (yoni) ជានិមិត្តរូប នៃអវៈយវៈភេទស្រ្តី។
• លិង្គមួយចំនួនគេឆ្លាក់មុខព្រះសិវៈនៅលើនោះ។ ដូចជាលិង្គដែលគេហៅថា មុខលិង្គ (mu-khalingas)។
• លិង្គ មួយចំនួនទៀតត្រូវបានគេចែកជាបីផ្នែក៖ ផ្នែករាងការ៉េជានិមិត្តរូបព្រហ្ម, ផ្នែកកណ្តាល ជានិមិត្តរូបព្រះវិស្ណុ, និងផ្នែកចុងរាងមូលជានិមិត្តរូបនៃព្រះសិវៈ ។
  លិង្គ ជាគូនឹងយោនី ។ សម្ព័ន្ធភាពនៃភេទទាំងពីរនេះ គឺតំណាងឱ្យ ដំណើរអមតៈនៃការ បង្កើតលោក ហើយនិងការដុះ ដាល ។
  • គំនិតបង្រួបបង្រួមរវាងគ្រុឌនិងនាគ ៖ គ្រុឌនិងនាគ គឺជាយានជំនិះរបស់ព្រះវិស្ណុ ។ នៅក្នុងស្នា ដៃស្ថាបត្យកម្មខ្មែរ គេតែងតែឆ្លាក់រូបគ្រុឌជិះលើក្បាលនាគ នេះបង្ហាញឱ្យឃើញពីគំនិតបង្រួបបង្រួមរវាង សត្វនាគនិងគ្រុឌ ព្រោះថា ជាធម្មជាតិ សត្វទាំងពីរនេះមិនដូចគ្នា ហើយមានលំនៅក៏មិនដូចគ្នាដែរ។ គ្រុឌគឺ ជាសត្វបក្សីដែលតែងតែហោះហើរនៅលើមេឃ ហើយនិងចុះមករកចំណីនៅលើដី។ ឯនាគវិញគឺជាសត្វ ដែលមានលំនៅនិងរកចំណីនៅក្នុងទឹក ហើយតែងតែផុសមកលេងនៅលើឆ្នេរខ្យាច់។ សត្វទាំងពីរនេះមាន ចរិកកាចមិនដែលត្រូវគ្នាទេ។ នៅពេលជួបគ្នាម្តងៗ ពួកវាតែងតែប្រយុទ្ធគ្នាស្លាប់រស់ ដែលជាហេតុនាំឱ្យគ្រុឌ មិនអាចចុះមករកស៊ីនៅលើដីបាន ឯនាគក៏មិនអាចឡើងមកលើគោកបានដែរ។ ហេតុនេះ សត្វទាំងពីរនេះ ត្រូវប្រឈមមុខនឹងសេចក្តីស្លាប់ទាំងអស់គ្នា។ ដោយហេតុនេះហើយបានជាសិល្បៈករខ្មែរឆ្លាក់រូបសត្វទាំងពីរ នេះឱ្យនៅជាមួយគ្នាដោយជិះគ្នា ដែលចង់បង្ហាញប្រាប់ន័យថា ការបង្រួបបង្រួមគ្នាគឺរស់បែកបាក់គ្នាគឺស្លាប់។
  • គំនិតបង្រួបបង្រួមនៅក្នុងប្រាសាទបាយ័ន ៖ ប្រាសាទ បាយ័ន ជាប្រាសាទភ្នំកសាងនៅចុងរជ្ជ កាលព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៧។ នៅក្នុងប្រាសាទនេះមិនតម្កល់សិវលិង្គដូចមុនទេ ប៉ុន្ដែតម្កល់ ព្រះពុទ្ធបដិមា ដែលមានកំពស់ជិត៤ម។ នេះជាទេពកោសល្យរបស់ព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៧ ក្នុង ការសម្របសម្រួល អ្វីដែល ជារបស់សាសនាពីមុន (ប្រាសាទភ្នំ) និងអ្វីដែលជារបស់សាសនាថ្មី (ពុទ្ធរាជ) ដើម្បីបំពេញចិត្ដទាំងពួក ព្រាហ្មណ៍ និង ប្រជារាស្ដ្រ។ នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទនេះ ទាំងក្នុងថែវខាងក្នុងនិងខាងក្រៅ សុទ្ធតែមានចម្លាក់ និយាយពី ជីវភាពរបស់ប្រជារាស្ដ្រ ដែលអ្នកស្រាវជ្រាវចាត់ទុកថាជា ឯកសារសំខាន់មួយសម្រាប់ឆ្លុះមើល សង្គមខ្មែរក្នុងសម័យនោះ។ នេះជាលើកទីមួយហើយដែលនៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទមានចម្លាក់និយាយពី ជីវ ភាព របស់ប្រជារាស្ដ្រ។ ប្រាសាទបាយ័នមានប្រាង្គមុខ៤ សរុបទាំងអស់ចំនួន ៥៤ប្រាង្គ ដែលអ្នកស្រាវជ្រាវ ខ្លះយល់ថា ជារូបភាពនៃអាណាខេត្ដទាំងមូលដែលគេបង្រួញ។ ប្រាង្គនិមួយៗជានិមិត្ដរូបនៃខេត្ដខណ្ឌមួយ។ ចំណែកឯ មុខ៤ គឺជាព្រះភក្រ្តព្រះព្រហ្ម ឬព្រហ្មមុខ៤ ឬមុខព្រហ្ម (បើតាមអ្នកកាន់ លទ្ធិព្រាហ្មណ៍ត្រូវចិត្ត ពួកព្រាហ្មណ៍); ព្រះភក្រ្តព្រះពោធិសត្វអវលោកិតេស្វរៈ (បើតាមអ្នកកាន់ពុទ្ធលទ្ធិ ត្រូវចិត្តពួកពុទ្ធបរិស័ទ) ដែលគេគិតថាជាតំណាងឱ្យ ព្រះភក្ដ្រព្រះរាជា ឬ មហិទ្ធិឬទ្ធិ របស់ព្រះអង្គដែលផ្សព្វផ្សាយទៅគ្រប់ទិសទី។ នៅក្នុងបំពេញចិត្តក៏ដូចជាទឹកព្រះទ័យរបស់ព្រះ បាទជយវរ្ម័នទី៧ ព្រះអង្គបានចារទុកនូវព្រះរាជទស្សនៈថា “ទុក្ខរបស់រាស្រ្តគឺជាទុក្ខរបស់អ្នកដឹកនាំ” បង្ហាញឱ្យឃើញពីគំនិតយកចិត្តទុកដាក់បង្រួបបង្រួមធ្វើឱ្យជាតិមាន ការឯកភាពគ្នា។ សិលាចារឹកព្រះខាន់បានឱ្យដឹងថា ក្រៅពីប្រាសាទនៅមានសាលាសំណាក់ (ធម៌សាលា) ចំនួន ១២១ នៅតាមបណ្ដោយផ្លូវធំៗនៃអាណាចក្រចម្ងាយ ១៥គ.ម.ពីមួយទៅមួយ។ សិលាចារឹកតាព្រាហ្ម ណ៍ បានឱ្យដឹងថា ទ្រង់កសាងមន្ទីរពេទ្យ ចំនួន១០២ ដែលមនុស្សវណ្ណៈទាំង៤ អាចចូលទៅព្យាបាលបាន ដូចគ្នាដោយសេរី ។
  សម័យមហាអង្គរជាសម័យកាលដ៏រុងរឿងបំផុត។ ភាពរុងរឿងនេះមិនមែនបានមកដោយ ចៃដន្យទេ។ គឺបានមកដោយភាពវៃឆ្លាតរបស់ព្រះរាជា ដែលចេះផ្សំរវាង កត្តាមនុស្ស និង កត្តាសាសនា។ កត្តាទាំងពីររួម ផ្សំគ្នាបង្កើតទៅជាកម្លាំងនយោបាយដ៏ខ្លាំងក្លាមួយដែលអាចព្យាបាល អាណាចក្រចេនឡាដែលបានបែកបាក់ឱ្យ មកជាសះស្បើយ និងរួបរួមគ្នាបង្កើតទៅជាសម័យអង្គរមួយដ៏អស្ចារ្យ។ និយាយពីកត្តាមនុស្សគឺនិយាយពីកត្តា នៃ អ្នកដឹកនាំដែលជាព្រះរាជា និង កត្តានៃអ្នកដែលត្រូវគេដឹកនាំគឺប្រជារាស្រ្ត។ ប៉ុន្តែបើនិយាយពីកត្តាសាសនា វិញ គឺនិយាយពី បញ្ហាជំនឿ និង បញ្ហាចិត្តសាស្រ្ត។ កត្តាទាំងនេះមិនអាចកាត់ផ្តាច់ចេញពីគ្នាបានទេ។ ព្រះរា ជាដឹកនាំដោយជោគជ័យទៅបាន គឺអាស្រ័យលើ មានការជឿទុកចិត្ត ពីប្រជារាស្រ្ត។ ប្រជារាស្រ្តអាចជឿទុក ចិត្តបានគឺទាក់ទងទៅនឹង ភាពអស្ចារ្យរបស់ព្រះរាជា។ ភាពអស្ចារ្យនៅត្រង់ចំណុចនេះ ព្រះបាទ ជយវរ្ម័នទី២ ទ្រង់យល់ច្បាស់ពីសារសំខាន់នៃកត្តាចិត្តសាស្រ្ត។ លទ្ធិទេវរាជ មានលក្ខណៈជាសាសនាផង, ជាអំណាច, ជា បារមីឬជាឫទ្ធចេស្តារផង, និងជាចិត្តសាស្រ្តនោះផងដែរ។ ការរៀបចំធ្វើពិធីទេវរាជនៅលើភ្នំគូលែនគឺ ដើម្បីអភិ សេកព្រះអង្គឱ្យមានឋានៈជា អាទិទេព នេះជាភាពអស្ចារ្យ (បើត្រឹមតែស្តេច ឬអ្នកដឹកនាំសាមញ្ញ មិនងាយនឹង បង្រួបបង្រួមជាតិបានទេ ព្រោះគេមិនកោតខ្លាច)។ បញ្ជារបស់ព្រះរាជា គឺជាបញ្ជារបស់ អាទិទេព។ ដីធ្លី, ច្បាប់ (អំណាចទាំងបីរបស់រដ្ឋស្ថិត នៅលើដៃព្រះអង្គតែមួយអង្គ), កងទ័ព, សាសនា, និង ស្ថេរភាពសង្គម រួមទាំង ជីវិត និង ជោគវាសនា ផងគឺព្រះរាជាជាអ្នកសម្រេច (នេះជាអំណាចដែលមានប្រភពមកពីអាទិ ទេព ដែលលទ្ធិទេវរាជបាននាំមក)។ កត្តាអស្ចារ្យធ្វើឱ្យព្រះបាទជយវរ្ម័នទី២ក្លាយទៅជាព្រះរាជាដ៏មានអំណាច និងបារមី។ ទ្រឹស្តីនយោបាយនៅសម័យនោះចែងថា “អ្នកដែលគោរពប្រតិបត្ដិតាមបញ្ជាព្រះអាទិទេពនឹងនាំ មកនូវកុសលផលបុណ្យដល់អ្នកដែលបានប្រព្រឹត្ដិអំពើនោះ” ។ ហេតុនេះ ប្រជារាស្រ្តមិនហ៊ានប្រឆាំង ឬធ្វើ អ្វីទាស់ខុសនយោបាយដឹកនាំរបស់ព្រះរាជាទេ។ នេះជាចិត្តសាស្រ្តនយោបាយយ៉ាងជ្រាលជ្រៅនៃលទ្ធិទេវ រាជ។ ក្នុងន័យចិត្តសាស្រ្តនេះដែរ នៅពេលយាងទៅណាមកណា ព្រះបាទជយវរ្ម័នទី២ទ្រង់ឱ្យគេយកទេវរូប ដង្ហែរតាម ដើម្បីឱ្យរាស្រ្តជឿនិងគោរពថា ទ្រង់ជាទេវរាជមួយអង្គ។ ជាងនេះទៀត ព្រះរាជាដែលជាតំណាងអា ទិទេពខិតខំប្រឹងសម្តែងឬទ្ធានុភាពឱ្យអស្ចារ្យ សក្តិសមជាអាទិទេពពិតៗនៅលើផែនដីនេះ។ ពីរជ្ជកាលមួយ ទៅរជ្ជកាលមួយ ព្រះរាជាដែលដើរតាមលទ្ធិទេវរាជខិតខំកសាងប្រាសាទកាន់តែធំ, កាន់តែច្រើន, កាន់តែ ល្អទៅៗជាងរជ្ជកាលមុនៗជាដរាប។ ព្រះរាជាថ្វីត្បិតតែព្រះអង្គជា អគ្គបញ្ជាការកងទ័ព ប៉ុន្តែ ព្រះរាជាជា មេ ទ័ពដឹកនាំទ័ពចេញប្រយុទ្ធសត្រូវនៅសមរភូមិតែម្តង។ អត្ថបទសិលាចារិកជាច្រើនបានកោតសរសើចំពោះ គុណសម្បត្តិយោធារបស់ព្រះរាជា សុទ្ធសឹងតែមានតេជដៃខ្លាំងពូកែ មានជ័យជំនះ លើសត្រូវជានិច្ច។ នេះជា គំរូចិត្តសាស្រ្តដ៏ល្អមួយសម្រាប់បំផុសទឹកចិត្តក្លាហានរបស់ទាហានក្នុងការប្រយុទ្ធការពារទឹកដី, ពង្រីកអំណាច, ពង្រីកទឹកដីតាមលទ្ធិទេវរាជ។ ទាហានដែលមានគុណ បំណាច់ចំពោះជាតិ ត្រូវបានលើកតម្កើងជាអតិបរមា ដោយមានការកសាងរូបបដិមានិងប្រាសាទ សម្រាប់រំលឹកគុណ ។ គួរកត់សម្គាល់លើកត្តាចិត្តសាស្រ្តសំខាន់ មួយទៀតថា ព្រះរាជា ថ្វីត្បិតតែព្រះអង្គមានអំណាចដែលមានប្រភពមកពី អាទិទេព មានលក្ខណៈទូលំ ទូលាយក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែ មិនមានន័យថា ព្រះអង្គជាអ្នកកាន់អំណាចផ្តាច់ការទេ ព្រះអង្គត្រូវ គោរពវិន័យវណ្ណៈ ក្សត្រិយៈ គោរពសិក្ខាបទសាសនា ពោលគឺ ទ្រង់ត្រូវប្រកបដោយទសពិធរាជធម៌។ សិលាចារិកព្រះគោ ស្លោកទី៣ បាននិយាយពីព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័នទី១ថា “ស្រីឥន្រ្ទវរ្ម័នធ្វើឱ្យប្រជារាស្ត្រសម្បូរសប្បាយ ដោយការ ប្រត្តិបត្តិនូវវិន័យទាំង៣ប្រការ” ។
  សព្វថ្ងៃ កត្តាសាសនានៅតែមានសក្តានុពល។ ទាំងគណៈបក្សប្រជាជន ក៏ដូចជា គណៈបក្សដទៃទៀត ដែរសុទ្ធតែយកចិត្តទុកដាក់នឹងបញ្ហាសាសនានេះ ជាពិសេសព្រះពុទ្ធសាសនា ដូចជា ចូលរួមកាន់បិណ្ឌ, ហែរ កឋិនទាន, កសាងវត្តជាមួយប្រជាពលរដ្ឋជាដើម។ ធ្វើបែបនេះដើម្បីឱ្យ ប្រជាជនកោតស្ញប់ស្ញែង, ជឿទុកចិត្ត, និងស្និទ្ធស្នាល។ ការដែលប្រជាជនកោតស្ញប់ស្ញែង, ជឿទុកចិត្ត, និងស្និទ្ធស្នាលនាំឱ្យការដឹកនាំប្រព្រឹត្តទៅ ដោយរលូនប្រកបដោយសេចក្តីសុខ និង សេចក្តីចម្រើន។
  ដូច្នេះយុទ្ធសាស្រ្តនយោបាយកំឡាយខ្លួនព្រះរាជាទៅជាអាទិទេព គឺជាយុទ្ធសាស្រ្តដ៏វៃឆ្លាត មួយរបស់ព្រះ បាទជយវរ្ម័នទី២ ក៏ដូចជាព្រះបាទជយវរ្ម័នទី៧ដែរ ហើយក៏ជាគំរូល្អដល់ព្រះរាជា ឬអ្នកដឹកនាំជំនាន់ក្រោយៗ រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ។

៥- សេចក្តីសន្និដ្ឋាន

សិល្បៈដឹកនាំរបស់ស្តេចសម័យអង្គរមានលក្ខណៈសីលធម៌ទន់ភ្លន់, បត់បែន និងប្រកបដោយ បញ្ញា។ ស្តេចយល់និងស្គាល់ពី ព្រះអង្គឯង; យល់និងស្គាល់ពី ចរិកឬធម្មជាតិរបស់រាស្រ្ត ដែលព្រះអង្គត្រូវប្រាស្រ័យ ទាក់ទងជាមួយច្បាស់លាស់; យល់និងស្គាល់ពី ពេលវេលា និងទីកន្លែង; ជាស្តេចមានសុច្ចរិតភាព, យុត្តិធម៌, និងព្រហ្មវិហារធម៌។ គុណសម្បត្តិនិងគុណធម៌ទាំង នេះគឺជាកម្លាំងនិងកាវស្អិតដ៏មានប្រសិទ្ធិភាពក្នុងការបង្រួប បង្រួមឱ្យមានការឯកភាពគ្នាជាតិ និងឈានទៅដឹកនាំជាតិឱ្យមានសេចក្តីសុខសេចក្តីចម្រើន។ ជំនឿបង្កើត ឱ្យមានទំនុកចិត្ត និងការដើរតាម (ជឿជាក់  គោរព  ប្រតិបត្តតាម) និងឈានទៅរកការបង្រួបបង្រួម ជាតិឱ្យមាន ការឯកភាពគ្នាបានយ៉ាងមានប្រសិទ្ធិភាព។ ដោយហេតុនេះ សិល្បៈនៅក្នុងការបង្រួបបង្រួមជាតិ គឺជាប្រភពនៃសម័យដ៏រុងរឿងរបស់ខ្មែរ ដែលអ្នកដឹកនាំខ្មែរមិនត្រូវបំភ្លេចចោលនៅក្នុងកម្មវិធីដឹកនាំរបស់ខ្លួន ទេ។ អតីតកាលជាបទពិសោធន៍និងជាមេរៀន បច្ចុប្បន្នជាការសិក្សារៀនសូត្រពីបទពិសោធន៍និងមេរៀន ទាំងនោះ អនាគតគឺជាផលដែលទទួលបានពីការសិក្សារៀនសូត្រពីបទ ពិសោធន៍និងមេរៀនទាំងនោះ។ លោក ចហ្គ សានតាយាណា (George Santayana) លើកឡើងថា “អ្នកដែលបំភ្លេចអតីតកាល នឹងត្រូវប្រ ឈមមុខនឹងធ្វើរឿងដដែលៗ (He who forgets the past is doomed to repeat it)”។ ដូច្នេះ វាដូច គ្នានឹងការនិយាយថា យើងត្រូវតែគិតពិចារណាឱ្យបានម៉ត់ចត់ចំពោះរឿងរ៉ាវនានាពី អតីតកាល (the things of the past) ពីព្រោះពួកវាពិតជាមានឥទ្ធិពលលើ បច្ចុប្បន្ន (the present) និង អនាគត (the future) យ៉ាងពិតប្រាកដ។ លើសពីនេះទៀត យើងត្រូវតែចងចាំថា អ្វីដែលយើងកំពុងធ្វើនៅថ្ងៃនេះ គឺជាផលិតផល មួយអំពីអ្វីដែលគេបានធ្វើវាកាលពីមុន។ អ្វីដែលពួកវានឹងក្លាយជាថ្ងៃស្អែក វាអាស្រ័យទៅលើអ្វីដែលយើងធ្វើ នៅថ្ងៃនេះ។

គន្ថនិទ្ទេស

១- ព្រឹត្ដិប័ត្រ, ទស្សនាវដ្ដី, សារពត៌មាន និង Internet
1- https://en.wikipedia.org/wiki/Khmer_architecture
2- https://km.wikipedia.org/wiki/ព្រះវិស្ណុ

២- ស្នាដៃនិពន្ធជាភាសាខ្មែរ
1- ត្រឹង ងា, «ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ (ភាគ១និងភាគ២)», ភ្នំពេញ, គ.ស.១៩៧៣/ព.ស.២៥១៧
2- ឆយ យីហ៊ាង, “ប្រវត្តិទស្សនវិជ្ជាបស្ចឹមប្រទេស, ប្រវត្តិទស្សនវិជ្ជាបូរាណសម័យក្រិក, សាកល វិទ្យាល័យភូមិន្ទភ្នំពេញ, ១៩៩៤

៣- ស្នាដៃនិពន្ធជាភាសាអង់គ្លេស
1- Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, 3rd Ed. Cambridge University Press, 2008
2- Daniel Chandler and Rod Munday, Oxford Dictionary of Media and Communication (3 ed.), 2020
3- Simon Blackburn, The Oxford Dictionary of Philosophy, (2 rev. Ed.), Oxford University Press 2008
4- Venancio B. Ardales, “An Introductory Text to Philosophy”, Philipine, 1987