ច្បាប់ និងឥរិយាបថរបស់មនុស្ស
ដោយ៖ ឯកឧត្តមបណ្ឌិត អ៊ុំ ប៉ុម
ជំនួយការ រាជបណ្ឌិត្យសភាកម្ពុជា
នៅលើពិភពលោកយើងនេះ គេ សង្កេត ឃើញមានភាវៈគួរឱ្យកត់សម្គាល់បួន យ៉ាងគឺ មនុស្ស សត្វ រុក្ខជាតិ និងរ៉ែធម្មជាតិ ហើយក្នុងចំណោមភាវៈទាំងបួននេះទៀត សោត ភាវៈ"មនុស្ស"មាននៅជាប់នឹងខ្លួននូវ របស់ពិសេសម្យ៉ាងដែលភាវៈដទៃទៀតគ្មាន នោះគឺ"វិចារណញ្ញាណ"សម្រាប់គិតពិចារណាទៅលើអ្វីៗទាំងអស់ ដែលបានជួបប្រទះ ក៏ដូចជាទៅលើអំពើប្រព្រឹត្តរបស់ខ្លួន។ ជាងនេះទៅទៀត ក្នុងដំណើរអត្ថិភាពនៅលើភពផែនដីយើងនេះ មនុស្សដើរតួជាអ្នក តាក់តែងច្បាប់សម្រាប់សង្គមផង ហើយក៏ជា កម្មវត្ថុនៃការគិតពិចារណាចំពោះការតាក់ តែងច្បាប់ផង។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ក៏ក្នុងដំណើរអនុវត្តនូវតួនាទីរបស់ខ្លួនជាកម្មវត្ថុរបស់ច្បាប់ក៏មានប្រភេទមនុស្សខ្លះយល់ បានត្រឹមត្រូវអំពីច្បាប់ លើកតម្កើងច្បាប់ ដាក់ចិត្តដាក់កាយគោរពច្បាប់ និងចាត់ទុក ច្បាប់ធំជាងបុគ្គលខ្លួនឯង។ ម្ល៉ោះហើយ ព្រោះតែឥរិយាបថភ្ញាក់រលឹកបែបនេះ គេក៏ បានសុខស្រួលក្នុងដំណើរ ជីវិតរស់នៅ ជាមួយនឹងសង្គមដែលគេកំពុងតែចូលរួមប្រាស្រ័យ។ ផ្ទុយទៅវិញ ក្នុងដំណើរអត្ថិភាពរបស់មនុស្សដដែល គេក៏សង្កេតឃើញមាន ប្រភេទមនុស្សខ្លះទៀតយល់មិនបានត្រឹមត្រូវ អំពីច្បាប់ មើលស្រាលច្បាប់ មិនបានផ្សារ ភ្ជាប់ខ្លួនជាមួយច្បាប់ ចង់តែប្រព្រឹត្តអ្វីៗ ទៅ តាមទំនើងចិត្តនឹកឃើញធ្វើអ្វីៗផ្ទុយពីការ កំណត់របស់ច្បាប់តំណាងឆន្ទៈរួមរបស់ មនុស្ស ក្នុងសង្គមដែលគេកំពុងរស់នៅ។ ម្ល៉ោះ ហើយ ដោយសារតែអាកប្បកិរិយាភ័ន្តច្រឡំបែបនេះ គេក៏ពុំបានសុខស្រួលឡើយហើយ ព្រមទាំងជួបប្រទះនឹងការដាក់ទណ្ឌកម្ម ត្រឡប់ វិញពីសំណាក់ អាជ្ញាធរទៅតាមកម្រិតនៃ អំពើខុសឆ្គងរបស់គេថែមទៀតផង។
សំណួរអាចចោទសួរថា តើហេតុអ្វី បានជាមានបាតុភាពជាឥរិយាបថពីរប្រភេទផ្ទុយគ្នាបែបនេះ កើត ឡើងចំពោះ មនុស្ស ក្នុងសង្គម? តើត្រូវធ្វើបែបណាដើម្បីឲ្យ មនុស្សផ្លាស់ប្ដូរឥរិយាបថរបស់ខ្លួនពីឥរិយាបថអវិជ្ជមាន ហើយបែរត្រឡប់ទៅរកឥរិយាបថ បែបវិជ្ជមាន ស្របទៅតាមអ្វីដែលច្បាប់ចង់បាន?
ទាំងអស់នេះ គឺជាបញ្ហាចោទដ៏ស្មុគស្មាញសម្រាប់យើងទាំងអស់គ្នាដើម្បីសាកល្បងស្វែងរកចម្លើយ ប្រកបដោយសុភនិច្ឆ័យ ហើយរួមគ្នាដោះស្រាយនូវហេតុភេទដែលតែងតែកើតមានឡើងបែបនេះក្នុងឥរិយាបថ រស់នៅប្រចាំថ្ងៃរបស់មនុស្សម្នាក់ៗ។ ប៉ុន្តែដើម្បីមានមូលដ្ឋានរឹងមាំ នឹងដោះស្រាយនូវបញ្ហាដូចពោលខាងលើ នេះ យើងគប្បីត្រឡប់មកសិក្សាស្វែងយល់ទាំងអស់គ្នាជាមុន អំពីថា តើអ្វីទៅដែលហៅថាច្បាប់? ច្បាប់មានប្រភពមកពីណា? ច្បាប់មានតួនាទីអ្វីខ្លះចំពោះសង្គម?
មាននិយមន័យមួយចំនួនដែលខ្ញុំបានស្រាវជ្រាវឃើញហើយសូមលើកយកមកបញ្ជាក់ជូននៅពេលនេះ ទាក់ទងទៅនឹងសំណួរដែលលើកឡើងថា តើច្បាប់ជាអ្វី?
១.១- និយមន័យច្បាប់តាមរយៈវចនានុក្រម
ក- វចនានុក្រមរបស់សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត បោះពុម្ពគ្រាទី៥ ដោយវិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសន បណ្ឌិត្យឆ្នាំ១៩៦៧ ត្រង់ទំព័រ២១៥ បានឲ្យនិយមន័យស្ដីពី "ច្បាប់" បែបនេះថា "ច្បាប់ជាវិន័យ ជាក្រិត្យក្រមជា ក្បួនប្រដៅមនុស្សទាំងអស់នៅក្នុងនគរអនុវត្តតាម ដើម្បីឈានឆ្ពោះទៅរកអំពើប្រព្រឹត្តល្អត្រឹមត្រូវតាមគន្លង"។
ខ- ចំពោះវចនានុក្រមអុកស្វត អឺដវ៉ាន់ លើនើយ៍(Oxford Advanced Learner's) បោះពុម្ពឆ្នាំ ២០០៣ ត្រង់ទំព័រ៣៨៦ បានលើកឡើងជានិយមន័យសាមញ្ញបែបនេះថា ច្បាប់ជាវិធានផ្លូវការរបស់ប្រទេសមួយឬរដ្ឋមួយលើកឡើងពីអ្វីដែលប្រជាជនត្រូវធ្វើឬមិនត្រូវធ្វើ (Law is an official rule of a country or state that says what people may do or may not do)។
បើតាមនិយមន័យខាងលើនេះ ច្បាប់គឺជាវិន័យជាក្រិត្យក្រម ជាក្បួនប្រដៅឬជាវិធានផ្លូវការរបស់ប្រទេសនីមួយៗ បង្ហាញប្រាប់ ប្រជាជនពីអ្វីដែលត្រូវធ្វើនិងអ្វីដែលមិនត្រូវធ្វើ ឈានឆ្ពោះទៅរកអំពើប្រព្រឹត្តល្អអំពើដែលមានផលប្រយោជន៍មានវឌ្ឍនភាព សម្រាប់សង្គម។ ផ្ទុយទៅវិញ អ្វីដែលមិនត្រូវធ្វើនោះ គឺជាកាយវិការ ដែលឈានឆ្ពោះទៅរកអំពើអាក្រក់ អំពើអសីលធម៌ គ្មានផលប្រយោជន៍ និងប៉ះពាល់ដល់សណ្ដាប់ធ្នាប់សាធារណៈក៏ដូចជារបៀបរៀបរយសង្គម ព្រមទាំងធ្វើឲ្យសង្គមមានឧបសគ្គមិនអាច រីកចម្រើនទៅមុខដោយរលូនបាន។
១.២- និយមន័យច្បាប់តាមរយៈការគិតរបស់ទស្សនវិទូនយោបាយ
១.២.១- ទស្សនៈរបស់ស៊ីសេរ៉ុង (១០៦-៤៣មុនគ.ស)
បើតាមលោកស៊ីសេរ៉ុង(Cicéron) ទស្សនវិទូនយោបាយដ៏ឆ្នើមប្រចាំទីក្រុងរ៉ូមបានលើកឡើង ពីនិយមន័យរបស់ច្បាប់យ៉ាងដូច្នេះថា"ច្បាប់គឺជាការបែងចែករវាងអ្វីដែលត្រូវនិងអ្វីដែលខុស" (Law is the distinction between thing just and unjust)។ បើតាមនិយមន័យនេះ យើងអាចចោទសួរថា តើអ្វីទៅដែលអាចឱ្យគេបែងចែកបានរវាង ត្រូវ"និង"ខុស"?។ បើតាមទស្សនៈផ្ទាល់របស់លោក អ្វីដែលធ្វើឲ្យមនុស្សបែងចែកបានរវាងត្រូវនិងខុសគឺ "វិចារណញ្ញាណ"នោះឯង។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងនេះក្ដី លោកក៏នៅតែមិនអស់ចិត្តខ្លាចក្រែងមានការយល់ច្រឡំចំពោះពាក្យ "វិចារណញ្ញាណ" ពីព្រោះវិចារណញ្ញាណរបស់មនុស្ស អាចមានត្រូវផងនិងខុសផង ពោលគឺពុំមានលក្ខណៈត្រឹមត្រូវជាសកលនោះឡើយ។ ដូច្នេះហើយបានជាលោកបន្ថែមពាក្យ"ត្រឹមត្រូវ"ក្នុងនិយមន័យថ្មីមួយទៀតរបស់លោកថា "ច្បាប់គឺជាវិចារណញ្ញាណត្រឹមត្រូវ" (Law is the right reason) បានសេចក្ដីថា ច្បាប់ នោះត្រឹមត្រូវគ្រប់លំហទីឋានភូមិសាស្ត្រ និងគ្រប់កាលវេលាទាំងអស់។ ជាចុងក្រោយ លោកបានបញ្ចប់និយមន័យរបស់ច្បាប់ ដោយពិចារណាប្រៀបធៀបច្បាប់ទៅនឹង មនុស្សដែលជាភាវៈរស់តាមនិយមន័យមួយបែបទៀតថា"ច្បាប់គឺជាចៅក្រមដ៏ស្ងៀមស្ងាត់" (Law is a silent magistrate)។ បើតាមទស្សនៈនេះ ច្បាប់ពឹងពាក់ខ្លួនទាំងស្រុងទៅលើចៅក្រមដែលជាមនុស្សមានវិញ្ញាណឱ្យនិយាយជួសខ្លួន ឬនិយាយផ្ទុយមកវិញថា "ចៅក្រមគឺជាច្បាប់ចេះនិយាយ"(Magistrate is a speaking Law)។ ទស្សនៈចុងក្រោយនេះ សបញ្ជាក់ឱ្យឃើញថា បើចៅក្រមដែលជាអ្នកអនុវត្តច្បាប់មានគុណសម្បត្តិល្អ ប្រកបដោយក្រមសីលធម៌វិជ្ជាជីវៈខ្ពស់តំណាងឱ្យយុត្តិធម៌ពិតប្រាកដអាចឆ្លុះបញ្ចាំងត្រឡប់វិញថាច្បាប់នោះល្អ។ ផ្ទុយទៅវិញ បើចៅក្រមជាមនុស្សមិនប្រកបដោយគុណធម៌ និងខ្វះសីលធម៌វិជ្ជាជីវៈជាចៅក្រម ច្បាប់នោះត្រូវបានគេមើលឃើញថា ជារបស់ឥតបានការអាក្រក់ជួរជាតិគួរឱ្យស្អប់ខ្ពើមនិងមិនគួរឲ្យគោរពទៅវិញ។ ដូច្នេះបើតាមទស្សនៈខាងលើ ច្បាប់មានលក្ខណៈអាក្រក់ឬល្អ អាស្រ័យទៅលើចៅក្រមដែលដើរតួនាទីជាប្រធានវិស័យជាអ្នកកំណត់ ដូចដែល លោកស៊ី សេរ៉ុង ធ្លាប់បានរំលឹកដាស់តឿនយើងនិងទាញអារម្មណ៍យើងឱ្យយកចិត្តទុកដាក់និងប្រុងប្រយ័ត្នខ្ពស់ទៅលើប្រធានវិស័យមួយនេះ ដើម្បីកុំឱ្យជះឥទ្ធិពលអាក្រក់ដល់តម្លៃពិតរបស់ច្បាប់ បង្កបានទៅជាអំពើ ឬសកម្មភាពមិនគោរពច្បាប់របស់មនុស្សភាគច្រើននៅក្នុងសង្គម។ ប៉ុន្តែបើគេគិតមកសង្គមបច្ចុប្បន្នក្នុងសតវត្សរ៍យើងនេះវិញ ច្បាប់ល្អឬមិនល្អ អាចអាស្រ័យបន្ថែមទៀតទៅលើនិន្នាការនយោបាយនៃអ្នកតាក់តែងច្បាប់ក៏ដូចជាអាជ្ញាធរដែលជាអ្នកអនុវត្តច្បាប់។ ផ្សារភ្ជាប់នឹងបែបផែននែការជះឥទ្ធិពលទៅលើគុណតម្លៃរបស់ច្បាប់តាមរយៈចរិតលក្ខណៈទាំងបីរបស់ច្បាប់លោកសាំងថូម៉ាស់។ អាក្វាយនើស(Saint Thomas Aquinas)មេដឹកនាំសាសនាគ្រឹស្ដក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៣ ធ្លាប់បាន បញ្ជាក់អះអាងរួចមកហើយតាមរយៈឃ្លាដ៏មានតម្លៃទាំងបីរបស់លោកយ៉ាងនេះថា "ច្បាប់ត្រូវអនុម័តទៅតាមវិធានមួយចំនួនរបស់វិចារណញ្ញាណ ច្បាប់ត្រូវតែត្រឹមត្រូវនិងស៊ីសង្វាក់គ្នាជារួមជាមួយនិងអំពើ ល្អ" ច្បាប់ត្រូវមានធម្មានុរូបភាព(Legitimacy) ឬភាពត្រឹមត្រូវតាមច្បាប់។
ជាទូទៅ អ្វីៗទាំងអស់ដែលកើតមកលើលោកយើងនេះ សុទ្ធតែមានប្រភពរបស់វា។ យ៉ាងណាមិញបើ គេពិចារណាមកលើច្បាប់វិញ តើគេឃើញបែបណាដែរ?
មកដល់ត្រង់ចំណុចនេះ យើងគប្បីរំលឹកទៅដល់ទស្សនៈរបស់ ម៉ុងតេសគីយើ (១៦៨៩-១៧៥៦)។ ទស្សនវិទូនយោបាយរូបនេះ បានអះអាងថា "ភាវៈទាំងអស់ដែលឋិតនៅលើភពផែនដីយើងនេះ សុទ្ធតែមាន ច្បាប់" បានន័យថា អាទិទេពក៏មានច្បាប់ មនុស្សមានបញ្ញា មនុស្សសាមញ្ញធម្មតាក៏មានច្បាប់ សត្វក៏មាន ច្បាប់។ បើនិយាយយោងទៅលើប្រភពវិញ លោកបានបញ្ជាក់បន្ថែមថា ច្បាប់មានប្រភពចេញមកពីមូលហេតុពីរ យ៉ាង គឺកាយមូលហេតុ(Physical cause) និងសីលមូលហេតុ(Moral Cause)។ ចំពោះប្រភពជាកាយមូលហេតុនៅទីនេះ លោកចង់ផ្ដោតជាសំខាន់ទៅលើកត្តាមួយចំនួនរួមមាន: មនុស្ស (សំខាន់គឺចរិតមនុស្ស) ទឹកដី អាកាសធាតុ ទីតាំងភូមិសាស្ត្រ សង្គមបរិយាកាស ប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌និងជំនាញឯកទេស។ ប្រសិនបើអ្វីទាំង នោះ ខុសគ្នាឬមានស្ថានភាពបែបណា ច្បាប់ក៏មានលក្ខណៈបែបនោះដែរ ដោយហេតុថា មនុស្សជាកម្មវត្ថុ និងជាអ្នកតាក់តែងច្បាប់បានទទួលឥទ្ធិពលពីអ្វីទាំងឡាយនោះហើយដែលអ្វីទាំងអស់នោះស្ថិតក្នុងកាលវេលា និងលំហជាមួយគ្នា។
រីឯប្រភពជាសីលមូលហេតុវិញ គឺជាប្រភពដែលចេញមកពីមូលហេតុទាក់ទងទៅនឹងស្មារតី ឬព្រលឹង របស់មនុស្សគ្រប់ៗរូប។ ស្មារតីឬព្រលឹងនោះតែងជះឥទ្ធិពលខ្លាំងក្លាទៅលើការបង្កើតច្បាប់នៃប្រទេសនីមួយៗ។ ឧបមាថា បើស្មារតីឬព្រលឹងនោះ ជាស្មារតីឬព្រលឹងប្រកបដោយសុឆន្ទៈរបស់ពួកអភិជនាធិបតេយ្យដែលធ្វើអ្វីៗ តែងតែគិតគូរដល់ផលប្រយោជន៍ជាតិ ច្បាប់ដែលបង្កើតឡើងក៏មានលក្ខណៈបែបនោះដែរ។ ផ្ទុយទៅវិញ បើស្មារតីឬព្រលឹងនោះ ជារបស់ពួកអប្បជនាធិបតេយ្យ ដែលប្រកាន់រឹងមាំទៅលើផលប្រយោជន៍របស់ក្រុម គេមួយក្ដាប់តូចនោះ ច្បាប់ដែលតាក់តែងចេញមក ក៏មានសភាពបែបនោះដែរ។
ទន្ទឹមនឹងការរៀបរាប់ពីប្រភេទច្រើនយ៉ាងរបស់ច្បាប់រួមមាន ច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌ ច្បាប់រដ្ឋប្បវេណី ច្បាប់ នយោបាយ ច្បាប់បរិស្ថាន ច្បាប់បញ្ជា ច្បាប់គតិយុត្ត... លោកបានបង្រួមច្បាប់ទាំងអស់នោះឲ្យរួមចូលគ្នាមក នៅត្រឹមចំណុចដែលថា ច្បាប់មានពីរប្រភេទតែប៉ុណ្ណោះគឺ ច្បាប់ពិភពរូបវន្ត និងច្បាប់ពិភពបញ្ញា។ តើច្បាប់ ពិភពទាំងពីរនេះ មានន័យដូចម្តេច?
៣.១- ច្បាប់ពិភពរូបវន្ត
ច្បាប់ពិភពរូបវន្ត គឺជាច្បាប់ដែលគ្រប់គ្រងពិភពរូបធាតុទាំងអស់នៅលើផែនដីយើងនេះ។ ដោយឡែក បើនិយាយទាក់ទងទៅនឹងចរិតលក្ខណៈវិញ ច្បាប់ប្រភេទនេះត្រូវបានគេពន្យល់បន្ថែមបែបនេះថា ច្បាប់ពិភព រូបវន្តគឺជាច្បាប់ទំនាក់ទំនង គឺជាច្បាប់ពិពណ៌នានូវអ្វីដែលមានពិតក្នុងពិភព"លោកសច្ចៈ"ហើយច្បាប់នេះ មានចរិតលក្ខណៈពិសេសខុសប្លែកពីច្បាប់ដទៃទៀត នៅត្រង់ថាជា"ច្បាប់ធម្មជាតិ" (Natural Law) ហើយក៏ជាច្បាប់ដែលមិនចេះប្រែប្រួលសោះឡើយ។
៣.២- ច្បាប់ពិភពបញ្ញា
ច្បាប់ពិភពបញ្ញា ជាច្បាប់ដែលកើតចេញពីសមត្ថភាពនៃខួរក្បាលរបស់មនុស្ស។ បានន័យថា បើសមត្ថភាពនៃការគិតរបស់មនុស្សបានត្រឹមកម្រិតណា ច្បាប់នោះក៏មានកម្រិតត្រឹមប៉ុណ្ណោះដែរ ហើយក៏អាចកើតមានករណីជាការគិតដោយមិនបានប្រមើលមើលវែងឆ្ងាយជាមុនឬជាការគិតមិនបានគ្រប់ជ្រុងជ្រោយឬក៏ អាចជាការគិតដោយផ្អែកលើចរិតលក្ខណៈរបស់ក្រុមមនុស្សទាំងពីរប្រភេទ ដូចបានរៀបរាប់ពីខាងដើមរួចមក ហើយ។ ដូច្នេះហើយបានជាក្នុងនិយមន័យស្ដីពីច្បាប់ ម៉ុងតេសគីយើ បានសង្កត់ធ្ងន់ថា "ច្បាប់ជាចំណងទាក់ទងទាំងឡាយចេញមកពីអ្វីដែលមាននិងពីអ្វីដែលនឹងកើតមានឡើង" ហើយផ្ទុយពីច្បាប់ពិភពរូបវ័ន្តច្បាប់ ប្រភេទទីពីរនេះអាចមានចរិតជាច្បាប់ប្រែប្រួល ព្រមទាំងអាចមានការភ័ន្តច្រឡំថែមទៀតផង ពីព្រោះច្បាប់នេះ ស្ថិតក្រោមអំណាចនៃតណ្ហារបស់មនុស្ស។ ដូច្នេះ ដោយសារតែតណ្ហាញាំញី មនុស្សគិតពីអ្វីៗតែងមានភាព លម្អៀងនិងភ័ន្តច្រឡំ។ ឧបមាថា បើច្បាប់នោះតាក់តែងឡើងដោយជំពូកជនដែលមានតណ្ហាក្រាស់ ដូចជាក្រុម អប្បជនាធិបតេយ្យដែលគ្រប់គ្រងប្រទេសដោយមិនខ្វល់ខ្វាយពីសុខទុក្ខរបស់ប្រជាជន ច្បាប់ដែលបង្កើតឡើង ដោយក្រុមនោះច្បាស់ជាធ្លាក់ក្នុងសភាពការពារផលប្រយោជន៍តែម្យ៉ាងរបស់ក្រុមគេជាក់ជាមិនខាន។
ដូច្នេះហើយបានជាក្នុងសម័យបច្ចុប្បន្ន ដើម្បីជៀសវាងពីផលប៉ះពាល់ធ្ងន់ធ្ងរបែបនេះ មុននឹងដាក់ ច្បាប់មួយឱ្យដំណើរការជាផ្លូវការទៅបាន ច្បាប់នោះត្រូវដាក់ឆ្លងស្ថាប័នទទួលខុសត្រូវជាច្រើនថ្នាក់ចាប់ផ្ដើមពី ស្ថាប័នសាមី ពិនិត្យពិចារណានិងផ្តល់យោបល់បន្ថែម ដើម្បីអាចចៀសផុតពីបាតុភាពភ័ន្តច្រឡំឬគិតមិនបាន ដិតដល់ក្នុងប្រការណាមួយដែលជាហេតុបច្ច័យធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ធ្ងន់ធ្ងរដល់ជីវភាពរស់នៅរបស់ប្រជាពលរដ្ឋភាគ ច្រើននៅទូទាំងប្រទេសក៏ដូចជាប៉ះពាល់ដល់តម្លៃពិតនៃច្បាប់បង្កបានជាបាតុភាពអស់ជំនឿ ពីសំណាក់ប្រជាជនទៅលើច្បាប់។
បន្ថែមចំពោះករណីខាងលើ ដោយហេតុថាច្បាប់កើតចេញពីការគិតដោយប្រើប្រាស់បញ្ញា ម៉ុងតេសគី យើ បានចែកច្បាប់ពិភពបញ្ញាជាបីប្រភេទតូចៗតទៅទៀត ដែលពាក់ព័ន្ធជាសំខាន់ទៅលើតួអង្គបីគឺ អាទិទេព ទស្សនវិទូ និងអ្នកតាក់តែងច្បាប់។
៣.២.ក- ច្បាប់ទេវៈ ឬច្បាប់សាសនា
បើរំលឹកទៅដល់ទស្សនៈខាងដើម ដែលលោកបានពោលថា "ជារួមមនុស្សក៏មានច្បាប់អាទិទេពក៏មានច្បាប់" ច្បាប់ទេវៈឬច្បាប់សាសនា ជាច្បាប់មួយប្រភេទដែលប្រកាសឲ្យប្រើដោយអាទិទេព។ ច្បាប់ប្រភេទនេះ មានគោលដៅក្រើនរំលឹកស្មារតីរបស់មនុស្សឱ្យចងចាំពីករណីយកិច្ចរបស់ខ្លួន ចំពោះ អាទិទេពបានន័យថា មនុស្សត្រូវមានកាតព្វកិច្ច ធ្វើសក្ការៈបូជាចំពោះអាទិទេព ដើម្បីសុំត្រឡប់វិញនូវសេចក្ដីសុខ ការសម្រេចប្រយោជន៍ផ្សេងៗ ឬលាភជ័យណាមួយ។
៣.២.ខ- ច្បាប់សីលធម៌
ជាច្បាប់ដែលប្រកាសឱ្យប្រើដោយទស្សនវិទូ សម្រាប់ក្រើនរំលឹកស្មារតីរបស់មនុស្សឱ្យចងចាំពីករណីយកិច្ចដែលត្រូវធ្វើចំពោះខ្លួនឯងផ្ទាល់ ហើយសម្រួចសម្រាំងនូវសីលធម៌ល្អចំពោះខ្លួនឯង ពីព្រោះបើខ្លួនឯងល្អ សង្គមក៏បានល្អទៅតាមនោះដែរ។
៣.២.គ- ច្បាប់នយោបាយ និងច្បាប់រដ្ឋប្បវេណី
ជាច្បាប់មួយដែលប្រកាសឲ្យប្រើដោយអ្នកតែងច្បាប់ ដើម្បីក្រើនរំលឹកស្មារតីរបស់មនុស្សឱ្យ ចងចាំនូវករណីយកិច្ចរបស់ខ្លួនចំពោះអ្នកដទៃនិងចំពោះសង្គម តួយ៉ាងដូចជាជួយអ្នកដទៃដោយមិនប្រកាន់វណ្ណៈ ពណ៌សម្បុរ ឬនិន្នាការនយោបាយឲ្យរួចផុតពីក្ដីលំបាកវេទនាគ្រប់បែបយ៉ាង ឬក៏ជួយ សង្គមឱ្យរីកចំរើនទៅមុខក្នុងសុខសន្តិភាពជាដើម។
មកដល់ត្រង់ចំណុចនេះ ទស្សនៈ របស់ប្លាតុង (៤២៧-៣៤៧មុនគ.ស) បានអះអាងថា ច្បាប់មាន តួនាទីបីយ៉ាងគឺ អប់រំ បង្ការ និងព្យាបាល។ តើតួនាទីទាំងបីនេះ មានន័យយ៉ាងណាខ្លះ?
៤.១- អប់រំ
បើគិតទៅតាមន័យធម្មតា "អប់រំ" មកពីពាក្យឡាតាំងថា Educere ឬ Educare។ "អប់រំ" ក៏មានន័យ ថាទាញចេញពី, នាំចេញពី ផ្គត់ផ្គង់បណ្ដុះដើម្បីនាំឆ្ពោះទៅរកគោលដៅណាមួយ។ បើតាមទស្សនៈរបស់ លោក អាន់ឌែរសុន(Anderson)វិញ "អប់រំ" មានន័យថា ជាដំណើរដែលបុគ្គលម្នាក់ៗ រៀនសូត្រនូវអ្វីដែលចាំបាច់ ដើម្បីតម្រូវទៅតាមជីវភាពរបស់គេ។ ដូច្នេះសរុបន័យទាំងអស់មកវិញ "អប់រំ" អាចជាអំពើឬសកម្មភាព ដែលនាំមនុស្សឲ្យចេញផុតពីអ្វីដែលអាក្រក់ ដែលគ្រោះថ្នាក់ ដែលមិនគួរគប្បី ឆ្ពោះទៅរកអ្វីដែលត្រឹមត្រូវល្អ ប្រសើរ។ "អប់រំ"អាចជាការបណ្ដុះឱ្យមនុស្សម្នាក់ៗនូវសីលធម៌។"អប់រំ"អាចជាការហ្វឹកហាត់ជាការបង្រៀនមនុស្សឱ្យចេះជំនាញវិជ្ជាជីវៈ ឬចេះពីរបៀបទំនាក់ទំនងសង្គម ដើម្បីញ៉ាំងឱ្យជីវភាពរស់នៅរបស់ពួកគេបានសុខស្រួល។ ក្នុងន័យនេះដដែល បើគិតឱ្យបានស៊ីជម្រៅដោយផ្សារភ្ជាប់ទៅនឹងច្បាប់ តួនាទីអប់រំរបស់ច្បាប់មានន័យថា ច្បាប់បានចង្អុលបង្ហាញប្រាប់មនុស្សនូវអ្វីដែលត្រឹមត្រូវ អ្វីដែលមិនត្រឹមត្រូវគួរធ្វើឬមិនគួរធ្វើក្នុងអាកប្បកិរិយាប្រព្រឹត្តរបស់ខ្លួន ដើម្បីស្វែងរកឱ្យមនុស្សនូវភាពសុខដុមរមនាក្នុងសង្គមដែលគេកំពុងរស់នៅ។ តួនាទីអប់រំរបស់ច្បាប់ក៏មានន័យម្យ៉ាងទៀតថា ច្បាប់ប្រាប់ឱ្យដឹងពីអ្វីដែលច្បាប់ចង់បានក្នុងអំពើប្រព្រឹត្តរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗក្នុងគោលបំណងធានានូវសណ្ដាប់ធ្នាប់និងរបៀបរៀបរយសង្គម សម្រាប់កាលវេលាជាក់លាក់ណាមួយ។ ឧបមាថា បើលើសកាលកំណត់នោះ មនុស្សនៅតែសោះអង្គើយធ្វើមិនដឹងមិនឮ ឬក៏មិនព្រមធ្វើខ្លួនឱ្យចុះសម្រុងជាមួយនឹងអ្វីដែលច្បាប់ចង់បាន ច្បាប់នឹងអប់រំមនុស្សនេះតាមរយៈអាជ្ញាធរមានសមត្ថកិច្ច ដោយវិធានការផាកពិន័យដាក់ទោសទណ្ឌទៅតាមកម្រិតនៃអំពើប្រព្រឹត្ត ដើម្បីឱ្យមនុស្សនោះរាងចាលឈប់ប្រព្រឹត្តបែបនេះតទៅទៀត។ ដូច្នេះ "អប់រំ"របស់ច្បាប់តាមគំនិតរបស់ប្លាតុង គឺប្រាប់ឱ្យដឹងដោយធ្វើការបញ្រ្ជាបឱ្យជ្រួតជ្រាបនូវអ្វីដែលគួរធ្វើនិងមិនគួរធ្វើ ព្រមទាំងអប់រំដោយដាក់ពិន័យនៅពេលដែលអ្វីៗត្រូវហាមប្រាមនោះ មិនទទួលបានត្រឡប់វិញនូវការគោរពតាម។ ចុះ "បង្ការ"វិញ តើមានន័យដូចម្ដេច?
៤.២- បង្ការ
បង្ការ មានន័យថា មើលឃើញជាមុននូវអ្វីៗដែលអាចនឹងកើតមានឡើង។ ដូច្នេះត្រូវតែធ្វើច្បាប់ ដើម្បី រាំងខ្ទប់ជាមុនកុំឱ្យអ្វីៗទាំងនោះ កើតមានឡើងបានហើយបង្កទៅជាភាពវឹកវរ ច្របូកច្របល់ក្នុងសង្គម។ បើគេនិយាយជាភាសាសាមញ្ញមានន័យថា "ចោរមិនទាន់លួចគោទេ តែយើងធ្វើក្រោល ធ្វើរបងឱ្យបានរឹងមាំជាមុន ដើម្បីការពារ កុំឱ្យចោរចូលលួចបាន"។ ប្រហាក់ប្រហែលគ្នាទៅនឹងរឿងនេះដែរ ឧបមាថាប្រទេសណាមួយនោះ បំរុងនឹងបញ្ចប់សង្គ្រាមជាមួយគូបដិបក្ខនាពេលខាងមុខ ដូច្នេះអ្វកធ្វើច្បាប់ត្រូវប្រមើលមើលឲ្យបានវែងឆ្ងាយ ថា តើពេលបញ្ចប់សង្គ្រាមទៅអាចកើតមានគ្រោះថ្នាក់ឬបាតុភាពអសកម្មអ្វីខ្លះ ទាក់ទងនឹងអាវុធយុទ្ធភណ្ឌ? ដូច្នេះ ដើម្បីការពារកុំឱ្យមានបាតុភាពចោរលួច ចោរប្លន់ប្រដាប់អាវុធ ឬអំពើបាញ់បោះសងសឹកសម្លាប់គ្នាដោយព្រៃផ្សៃ កើតមានក្នុងប្រទេសទើបនឹងបញ្ចប់សង្គ្រាម គេត្រូវធ្វើច្បាប់ស្ដីពីការគ្រប់គ្រងអាវុធជាតិផ្ទុះ ព្រមទាំង ចាត់វិធានការអនុវត្តឱ្យបានតឹងរ៉ឹងបំផុត ដើម្បីការពារភាពសុខសាន្តជូនប្រជាជន។ ចុះ "ព្យាបាល"វិញ តើមានន័យយ៉ាងណាដែរ?
៤.៣- ព្យាបាល
"ព្យាបាល" មានន័យថា អ្វីមួយកើតឡើងហើយ ទើបដាក់ថ្នាំព្យាបាល ឬចាត់វិធានការទប់ស្កាត់ជា ក្រោយដើម្បីកុំឲ្យរីករាលដាលធំតទៅទៀត ពោលគឺឱ្យស្ថិតក្នុងសភាពរួមតូចបន្តិចម្តងៗទៅវិញ។ ហេតុអ្វីបានជាមានហេតុភេទដូច្នេះកើតឡើង? ពីព្រោះដូចបានបញ្ជាក់ពីខាងដើមស្រាប់ "ច្បាប់" អាស្រ័យទៅលើមនុស្សជាអ្នកបង្កើត។ ក្នុងកាលៈទេសៈខ្លះ អ្នកធ្វើច្បាប់(តាក់តែងច្បាប់) ក៏មានភាពឆកល្វែងដែរ អាស្រ័យដោយពេល វេលានៃការរៀបចំតាក់តែងមានរយៈពេលខ្លី ឬមួយក៏អាស្រ័យដោយការគិតពិចារណា ឬការស្រាវជ្រាវបញ្ហាមិន បានដិតដល់ ឬក៏មកពីភាពលម្អៀងដោយចេតនារបស់ក្រុមអ្នកតាក់តែងច្បាប់ ពាក់ព័ន្ធទៅនឹងផលប្រយោជន៍ ជាអាថ៌កំបាំងណាមួយរបស់ពួកគេ។ ដូច្នេះហើយបានជាមានទង្វើធ្វើតាមក្រោយបែបនេះ។ សមដូចពាក្យចាស់ បានពោលថា "ចោរលួចគោបាត់ទៅហើយទើបស្រះរបង" ឬទើបធ្វើក្រោលឲ្យរឹងមាំ។ ក៏មានសភាពដូចគ្នាទៅ នឹងករណីនេះដែរ នៅចុងឆ្នាំ២០១៩និងបន្តចូលមកឆ្នាំ២០២០យើងនេះ ពិភពលោកបានទទួលរងនូវការរាតត្បាតជាសកល និងដោយឥតបានត្រៀមទុកជាមុនពីជម្ងឺផ្លូវដង្ហើមដ៏កាចសាហាវមួយបែបបណ្ដាលមកពី មេរោគជាវីរុស "កូរ៉ូណា"(Corona virus)ដែលក្រុមអ្នកប្រាជ្ញខាងវេជ្ជសាស្ត្រឱ្យឈ្មោះថា "ជម្ងឺ កូវីដ១៩" (Covid 19)។ ដោយបាត់ម្ចាស់ការក្នុងការទប់ទល់ ឬការមើលស្រាលផងនោះ ធ្វើឱ្យប្រទេសខ្លះជួបប្រទះគ្រោះថ្នាក់ធ្ងន់ធ្ងរដោយសារ ជំងឺចេះតែរីករាលដាលធំឡើងៗ ហើយបរិមាណអ្នកស្លាប់ក៏បានកើនឡើងខ្ពស់គួរឱ្យព្រួយបារម្ភ។ តាមពិតទៅ គ្មាននរណាម្នាក់បានដឹងជាមុនអំពីជម្ងឺដ៏ចម្លែកនេះទេ ទាល់តែមានអ្នកស្លាប់នៅឯខេត្តវូហាន់ ប្រទេសចិនទើបអ្នកជំនាញខាងវេជ្ជសាស្ត្រចាប់អារម្មណ៍ ហើយស្រាវជ្រាវទៅក៏រកឃើញថា មានជំងឺដ៏កាចសាហាវនេះ កំពុងធ្វើសកម្មភាពរាតត្បាត។ ដូច្នេះវិធានការដែលសមស្របបំផុតគឺមានតែវិធានការព្យាបាលទេ ទើបមានប្រសិទ្ធភាពដើម្បីទប់ស្កាត់កុំឱ្យជំងឺនេះរីករាលដាលធំឡើងតទៅទៀតបាន។ ទន្ទឹមនឹងនេះ ក្នុងការព្យាបាល គេក៏អាចប្រើវិធានការចម្រុះក៏បានពោលគឺអប់រំដើម្បីបង្ការកុំឱ្យជំងឺកើតមាននៅកន្លែងផ្សេងទៀត ព្រមទាំងអប់រំដើម្បីព្យាបាលនៅកន្លែងដែលកើតមានរួចទៅហើយនិងធ្វើច្បាប់ឬប្រើប្រាស់វិធានការផ្សេងៗ សម្រាប់អនុវត្តការត្រួតពិនិត្យដោយតឹងរ៉ឹងបំផុត។ ទោះបីជាយ៉ាងនេះក្ដី ក៏មានករណី" អ្នកខ្លះគោរពបានអ្នកខ្លះទៀតគោរពមិនបាន" ហើយជំងឺអាចពង្រីកសកម្មភាពបានកាន់តែខ្លាំងក្លាថែមទៀត។ ហេតុអ្វីបានជាមានឥរិយាបថគោរពច្បាប់ផង និងមិនគោរពច្បាប់ផងបែបនេះកើតឡើង?
ដូចដែលខ្ញុំបានបញ្ជាក់ជូនពីខាងដើម រួចមកហើយស្រាប់ ក្នុងជីវិតរបស់មនុស្សជាធម្មតាតែងមាន ឥរិយាបថពីរនេះកើតឡើងគឺឥរិយាបថគោរពនិងមិនគោរពច្បាប់។ ឥរិយាបថទាំងពីរនេះ នៅលាយឡំជាមួយ គ្នា។ ដូច្នេះយើងស្វែងយល់តទៅទៀតថា តើឥរិយាបថជាអ្វី? ឥរិយាបថបានដល់លំនាំឫកពាឬកិរិយាដែលទាក់ទងដល់សកម្មភាព ដេក ដើរ ឈរ អង្គុយ របស់មនុស្សម្នាក់ៗ។ ឥរិយាបថទាំងបួននេះ សុទ្ធតែមានច្បាប់ទម្លាប់ ទាំងអស់ តើនៅកន្លែងណាត្រូវដេក? ហើយដេករបៀបណា? តើនៅកន្លែងណាត្រូវដើរ? ហើយដើររបៀប ដូចម្ដេចដើម្បីឱ្យបានសមរម្យមិនឆ្គាំឆ្គង មិនទាស់ភ្នែក ឬមិនធ្វើឱ្យរំខានដល់អ្នកដទៃ។ល។
៥.១- ឥរិយាបថគោរពច្បាប់
ឥរិយាបថគោរពច្បាប់បានដល់ ឥរិយាបថ"វិជ្ជមាន" បានមកពីការអប់រំបណ្ដុះបណ្ដាលនៃស្ថាប័នគ្រួសារ សាលារៀន ក៏ដូចជាស្ថាប័នសាសនា។ ជាឥរិយាបថនៃប្រភេទមនុស្សដែលប្រកបដោយវិចារណញ្ញាណត្រឹមត្រូវ មានការទទួលខុសត្រូវខ្ពស់ ភ្ញាក់រលឹក គិតពិចារណាទៅលើទង្វើរបស់ខ្លួនជាប់ជាប្រចាំហើយដែលអ្នកប្រាជ្ញខាង ចិត្តវិទ្យាឱ្យឈ្មោះថា ជាប្រភេទមនុស្សដែលមានអត្តប្រសើរខ្ពង់ខ្ពស់(Super Ego)។ មនុស្សប្រភេទនេះតែងតែ គិតគូរជាប់ជានិច្ចទៅលើឥរិយាបថរបស់ខ្លួន ព្រួយបារម្ភខ្លាចឥរិយាបថអស់ទាំងនេះ ប៉ះទង្គិចដោយប្រការណាមួយទៅលើអារម្មណ៍អ្នកដទៃដែលរស់នៅក្នុងមជ្ឍដ្ឋានជាមួយគ្នា។ ជាងនេះទៅទៀត គេតែងតែគិតគូរដោយ ភ្ញាក់រលឹកនិងឯកភាពគ្នាថា ត្រូវតែមានច្បាប់ដើម្បីធ្វើឱ្យសង្គមមានលំនឹង មានសណ្ដាប់ធ្នាប់របៀបរៀបរយល្អ ចៀសផុតពីអំពើរំលោភបំពានគ្រប់បែបយ៉ាងទៅលើមនុស្សដូចគ្នា។ មនុស្សប្រភេទនេះតែងឱ្យតម្លៃខ្ពស់ទៅលើ ការគោរពច្បាប់ បទដ្ឋាននានាដែលកើតចេញពីការស្រុះស្រួលចិត្តគ្នា នាំគ្នាបង្កើតបានជាឆន្ទៈរួម សម្រាប់អនុវត្ត ទាំងអស់គ្នា។ មិនថានៅក្នុងអង្គភាពឬស្ថាប័នណាមួយទេ ប្រសិនបើអង្គភាពឬស្ថាប័ននោះសម្បូណ៌ទៅដោយ មនុស្សប្រភេទនេះជាសមាជិក អង្គភាពឬស្ថាប័ននោះ ក៏មិនសូវមានភាពស្មុគស្មាញកើតឡើងឡើយ។ ផ្ទុយទៅវិញ អង្គភាពឬស្ថាប័ននោះតែងតែទទួលបាននូវភាពសុខដុម រមនានិងភាពរីកចំរើនទៅមុខជាលំដាប់ ពីព្រោះ មនុស្សចេះស្ដាប់បង្គាប់គ្នា ចេះឱ្យតម្លៃគ្នានិងគោរពគ្នា ក្រោមឥទ្ធិពលនៃ បទដ្ឋានឯកភាពមួយដែលជាភ្នាក់ងារ "ត្រួតពិនិត្យសង្គម" ដ៏សក្តិសិទ្ធរបស់ស្ថាប័ន។
៥.២- ឥរិយាបថមិនគោរពច្បាប់
បើគេសញ្ជឹងគិតឱ្យដិតដល់ទៅឃើញថា មានសភាពស្មុគស្មាញនិងវែងឆ្ងាយណាស់ចំពោះឥរិយាបថ បែបនេះ ហើយទន្ទឹមនឹងនេះដែរ គេក៏អាចរកឃើញនូវមូលហេតុជាអត្តនោម័តនិងបរានុម័ត ច្រើនយ៉ាងដែល កើតចេញពីការមិនគោរពច្បាប់។ បណ្ដាមូលហេតុទាំងនោះ រួមមាន៖
• មូលហេតុដំបូង អាចបណ្ដាលមកពីការឱ្យតម្លៃរបស់បុគ្គលនោះ ផ្ទុយពីសច្ចភាពជាសកល ដែលមានពិតនៅក្នុងលោកិយសច្ចៈយើងនេះ។ ជាក់ស្ដែងគេយល់ថា កាយវិការមិនគោរពច្បាប់គឺ "ល្អ" សម្រាប់រូបគេ។ ដូច្នេះ"ល្អ" របស់គេ ផ្ទុយពី"ល្អ" ជាសកលរបស់មនុស្សទូទៅដែលប្រកាន់យកការគោរពច្បាប់ជាធំ។ តាមពិតទៅ"ល្អ"បែបនេះ បានទទួលឥទ្ធិពលពី "សភាពធម្មជាតិបីយ៉ាង" (សភាវគតិ, អត្តទត្ថ និងចំណង់) ដែលជាសភាពមិនទាន់បានទទួលការអប់រំហើយដែលតែងតែបដិបក្ខ ជាប់ជានិច្ចជាមួយនឹង "សភាពជាពលរដ្ឋ" របស់មនុស្សរស់នៅក្នុងសង្គមជាមួយគ្នា។ បើករណីបែបនេះ កើតមានឡើងហើយ ច្បាស់ណាស់ថា វានឹងនាំទៅដល់ការកើតមាននូវការមិនគោរពច្បាប់ ដោយចៀសមិនផុត។
• មូលហេតុមួយទៀត អាចបណ្ដាលមកពីកម្រិតអប់រំឱ្យស្គាល់ខុសត្រូវអាក្រក់ល្អនៅក្នុងគ្រួសារមិនបានដិតដល់ ឬមួយក៏មកពីការទទួលឥទ្ធិពលពីពូជពង្ស ឬក៏មកពីការទទួលឥទ្ធិពលពីគ្រួសារជិតខាងដែលជាគ្រួសារគ្មានវិន័យ គ្មានសណ្ដាប់ធ្នាប់ ឥតច្បាប់ទម្លាប់ គ្មានឋានានុក្រមនិង តួនាទីច្បាស់លាស់ក្នុងគ្រួសារពោលគឺ ឪពុកមិនប្រាកដថាជាឪពុក ម្ដាយមិនប្រាកដជាម្ដាយ កូនមិនប្រាកដថាកូន។ ដោយសារហេតុបច្ច័យយ៉ាងនេះហើយ បានជាខុងជឺ តែងយកចិត្តទុកដាក់ទៅលើគ្រួសារ ដោយអប់រំមនុស្សពីឋានានុក្រម និងពីតួនាទីក្នុងគ្រួសារតាមប្រសាសន៍ដ៏មានអត្ថន័យមួយ ឃ្លាថា "រដ្ឋមន្ត្រី គឺរដ្ឋមន្ត្រី ឪពុកគឺឪពុក កូនគឺកូន" ជាដើម។
• មួយវិញទៀត ឥរិយាបថបែបនេះ ម្យ៉ាងក៏មកពីគំរូប្រព្រឹត្តមិនល្អរបស់អាជ្ញាធរដែលតំណាងឱ្យច្បាប់ដូចដែលលោកស៊ីសេរ៉ុង ធ្លាប់បានលើកឡើងក្នុងនិយមន័យស្ដីពីច្បាប់យ៉ាងនេះថា: "ចៅក្រមគឺជាច្បាប់ចេះនិយាយ"។ បើចៅក្រមនិយាយ ស្រួលមិនស្រួល អាចជះឥទ្ធិពលធំធេងទៅលើគុណតម្លៃរបស់ច្បាប់ ពីព្រោះច្បាប់ពឹងពាក់ចៅក្រមឱ្យនិយាយ ជួសខ្លួន។
• ម្យ៉ាងទៀត ឥរិយាបថមិនគោរពច្បាប់ក៏អាចមកពីការទទួលឥទ្ធិពលពីសង្គមឥតច្បាប់ទម្លាប់ដែលខ្លួនគេផ្ទាល់កំពុងរស់នៅក៏សឹងតែថាបាន ហើយក៏អាចមកពីការអនុវត្តបែបបទនៃការដាក់ទណ្ឌ កម្មចំពោះអំពើរំលោភបំពានច្បាប់របស់ អាជ្ញាធរប្រតិបត្តិនៅធូររលុង ឬមិនមានយុត្តិធម៌ត្រឹមត្រូវ ពោលគឺ អាចលម្អៀងទៅរកអគតិណាមួយ ធ្វើឱ្យជះឥទ្ធិពលមិនល្អដល់ជំនឿនិងប្រសិទ្ធភាពនៃការគោរពច្បាប់។ សមដូចពាក្យដំណាលតៗគ្នាមកថា: "ចោររួចខ្លួនម្ចាស់ជាប់គុក"។ ឬមួយបាតុភាព បែបនេះ អាចបណ្ដាលមកពីអាកប្បកិរិយាសោះអង្គើយ មិនរវល់ខ្វល់ខ្វាយអំពីការដាក់ពិន័យចំពោះ អ្នកប្រព្រឹត្តខុស បណ្ដែតបណ្ដោយឲ្យសភាពអនាធិបតេយ្យ កើតមានឡើងព្រោងព្រាតតាមអំពើចិត្ត។ ឬមួយក៏អាចមកពីការឆ្លៀតឱកាសកេងចំណេញរបស់គណបក្សនយោបាយណាមួយ ដែលបង្កើតឱ្យមានភាពវឹកវរមិនគោរពច្បាប់ទម្លាប់ដើម្បីទម្លាក់កំហុសទៅលើអសមត្ថភាពដឹកនាំគ្រប់គ្រងរបស់គណបក្សនយោបាយដែលកំពុងកាន់អំណាច។ ឬមួយក៏មកពីកម្រិតអប់រំឱ្យជ្រួតជ្រាបអំពីច្បាប់និងការ ដាក់ទោសទណ្ឌចំពោះប្រភេទទាំងឡាយ នៃបទល្មើសនៅមិនទាន់ច្បាស់លាស់ ពេញ លេញក្នុងប្រទេសដែលកំពុងធ្វើអន្តរកាលឆ្ពោះទៅរក "នីតិរដ្ឋ"។
• បាតុភាពនៃការមិនគោរពច្បាប់ ក៏អាចបណ្ដាលមកពីឥទ្ធិពលផ្សេងៗទៀតដែរតួយ៉ាងដូចជា ឥទ្ធិពលនៃស្ថានភាពស្រុកទេសដែលធ្លាប់ឆ្លងកាត់ សង្គ្រាមរ៉ាំរ៉ៃ អូសបន្លាយរយៈពេលយូរឆ្នាំ ម្ល៉ោះហើយ ក៏កើតឡើងនូវបាតុភាពអសកម្ម "មិនគោរពច្បាប់ តែអាងលើកម្លាំងបាយយកឈ្នះចាញ់" គ្របដណ្ដប់ ទៅលើចិត្តគំនិតនៃជំពូកជនឆ្លងកាត់សង្គ្រាមនោះក៏សឹងមាន។ ឬមួយក៏មកពីឥទ្ធិពលនៃការសេព គ្រឿងញៀនហួសកម្រិត ធ្វើឱ្យឡប់សតិ លែងដឹងខុសត្រូវ អាក្រក់ល្អ យកការឈឺចាប់ យកអំពើបង្ក របួសស្នាម អំពើឧក្រិដ្ឋកម្ម មកធ្វើជាសេចក្ដីសប្បាយឆ្ពោះទៅរកសេចក្ដីស្លាប់សម្រាប់ខ្លួនក៏សឹងតែថាបាន។
• មូលហេតុចុងក្រោយ ក៏អាចមកពីទម្លាប់អាក្រក់របស់ជំពូកជន ដែលមានទំនោរចង់ តែប្រព្រឹត្តអ្វីៗទៅតាមទំនើងចិត្តនឹកឃើញ បណ្ដែតបណ្ដោយខ្លួនឱ្យធ្លាក់ក្នុងសភាវគតិឥតគិតពិចារណា ឬក៏ធ្លាក់ទៅក្នុងអត្តទត្ថដែលគិតតែបុគ្គលផ្ទាល់ខ្លួន មិនគិតពីអ្នកដទៃ ចង់ប៉ះពាល់ទៅលើសិទ្ធិនិង ផលប្រយោជន៍អ្នកណាក៏មិនខ្វល់ខ្វាយ ឬក៏ធ្លាក់ទៅក្នុងតណ្ហាលោភលន់ឥតព្រំដែន ខ្វះមនសិការ ដែលសុទ្ធតែជាទង្វើមិនគាប់ប្រសើរសម្រាប់សង្គម ឈានឆ្ពោះទៅរកអំពើមិនគោរពច្បាប់។
៥.៣-
តើត្រូវធ្វើយ៉ាងណាដើម្បីផ្លាស់ប្ដូរឥរិយាបថរបស់មនុស្ស ពីការមិនគោរពច្បាប់ ឆ្ពោះទៅរកការ គោរពច្បាប់? ចម្លើយឆ្លើយថា គេអាចផ្លាស់ប្ដូរឥរិយាបថទាំងនេះបាន ទាល់តែមានវិធានការបន្ទាន់មួយចំនួន។
តទៅនេះ គឺជាខ្លឹមសារជាក់ស្ដែងនៃវិធានការដើម្បីត្រិះរិះពិចារណា និងសាកល្បងដោះស្រាយនូវបញ្ហា ចោទខាងលើ:
- ជាបឋម គេគប្បីថ្លឹងឱ្យមានតុល្យភាពរវាងការ "អប់រំ" និងវិធានការ "រដ្ឋបាល" ចាប់បង្ខំឱ្យគោរព ដោយដាក់ពិន័យ។ ធ្វើយ៉ាងណាក្នុងការអនុវត្តច្បាប់គប្បីកុំធ្ងន់ខ្លាំងទៅលើវិធានការ អប់រំ ឬអត់ឱនហួសកម្រិត ដែលជាហេតុធ្វើឱ្យអ្នកប្រព្រឹត្តខុសបានចិត្ត ចង់ប្រព្រឹត្តអំពើខុសឆ្គងកាន់តែច្រើនឡើង។
- គប្បីលុបបំបាត់នូវទស្សនៈក្រែងរអែងរបស់អាជ្ញាធរថា "បើធ្វើខ្លាំងទៅ នាំឲ្យប៉ះពាល់យ៉ាងនេះ ឬ យ៉ាងនោះដល់សិទ្ធិមនុស្ស នាំតែលំបាកដល់ខ្លួន" ម្ល៉ោះហើយចេះតែសម្ងំយកសុខតែរៀងៗខ្លួន ជាហេតុធ្វើឱ្យ បាត់បង់នូវឆន្ទៈ និងការទទួលខុសត្រូវក្នុងមុខនាទីរបស់ខ្លួនជាអាជ្ញាធរ។
- គប្បីអប់រំឲ្យបានស៊ីជម្រៅ និងជាប់ជាប្រចាំអំពីតម្លៃនៃការគោរពច្បាប់ ថាជាការនាំមកនូវសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ ភាពស៊ីវិល័យ សក្តិសមជាពលរដ្ឋនៃប្រទេសដែលប្រកាន់ខ្ជាប់ "នីតិរដ្ឋ"។
- ដោយឡែកចំពោះអ្នកតំណាងឱ្យច្បាប់ គប្បីធ្វើគំរូឱ្យមហាជនបានឃើញផ្ទាល់ភ្នែកអំពីស្មារតីគោរពច្បាប់របស់ខ្លួន ដោយមិនភ្លាំងភ្លាត់ទៅក្នុងឥរិយាបថ "ហាមគេមិនឱ្យធ្វើ តែល្មើសខ្លួនឯង" ជាហេតុនាំឲ្យសាប រលាបដល់ឧត្តមភាព និងប្រសិទ្ធភាពនៃការអនុវត្តច្បាប់។ យូរៗទៅក៏កើតជាជំងឺមាក់ងាយច្បាប់ថាជា "របស់ សាមញ្ញ ជារបស់ដែលមនុស្សបង្កើត គ្មានអ្វីគួរឲ្យកោតញញើតសោះឡើយ។ ដូច្នេះចង់គោរពក៏បាន មិនគោរព ក៏បាន គ្មានចោទជាបញ្ហាអ្វីឡើយ"។
- គប្បីកែប្រែទស្សនៈដែលធ្លាប់តែចាត់ទុកថាអំណាចច្បាប់ ស្ថិតក្រោមអំណាចបុគ្គលឱ្យត្រឡប់មករកទស្សនៈត្រឹមត្រូវឡើងវិញ ដោយចាត់ទុកអំណាចច្បាប់ធំជាងអំណាចបុគ្គល។ នោះហើយដែលគេហៅថា បាន "ទទួលការអប់រំពីអំណាច" ពិតប្រាកដ។
- គប្បីលើកកំពស់ស្មារតីទទួលខុសត្រូវចំពោះមុខច្បាប់: អ្នកណាធ្វើខុស អ្នកនោះទទួល គ្មានវប្បធម៌ រួចខ្លួន គ្មានវប្បធម៌ទម្លាក់កំហុសឱ្យអ្នកដទៃដែលមិនបានប្រព្រឹត្ត ខុស គ្មានវប្បធម៌គេចវេះពីសំណាញ់ច្បាប់
- លើកកំពស់បុគ្គលិកលក្ខណៈរបស់មនុស្សតាមរយៈការអប់រំពីស្ថាប័នគ្រួសារ សាលារៀន និងស្ថាប័ន សាសនា
- គប្បីឱ្យមនុស្សទាំងអស់ យល់បានទូលំទូលាយអំពីទស្សនាទានស្ដីពី "នីតិរដ្ឋ" ដែលជាទស្សនាទានមួយ លើកទឹកចិត្តឱ្យមនុស្សនាំគ្នាបង្កើតច្បាប់ទម្លាប់ឱ្យបានគ្រប់គ្រាន់ សម្រាប់ប្រទេស នាំគ្នាស្វែងយល់ពីច្បាប់ ឲ្យបានច្រើន និងនាំគ្នាគោរពច្បាប់ទម្លាប់កាន់តែម៉ត់ចត់ថែមទៀត
- រឹតបន្តឹងការផាកពិន័យក្នុងន័យអប់រំ កម្រិតខ្ពស់ចំពោះអ្នកប្រព្រឹត្តល្មើសច្បាប់
- លុបបំបាត់វប្បធម៌មើលបំណាំគ្នា: "គោរពអ្វីតែឯង បើគេឯទៀតមិនគោរពផង ឃើញតែគេបានសុខ រួចខ្លួនរហូត"
- លុបបំបាត់វប្បធម៌ "គោរពតែពេលឃើញអាជ្ញាធរ ពេលមិនឃើញអាជ្ញាធរមិនខ្ចីគោរព"។ នេះហើយ ជាឥរិយាបថដែលមិនទាន់ភ្ញាក់រលឹក ជាឥរិយាបថដែលមិនទាន់ក្លាយទៅជាទម្លាប់ក្នុងការគោរពច្បាប់
- ពង្រឹង "សភាពជាពលរដ្ឋ" ដោយលុបបំបាត់ជាបណ្ដើរៗនូវ "សភាពជាធម្មជាតិ" របស់មនុស្ស ពីព្រោះ សភាពធម្មជាតិ គឺជាគ្រោះថ្នាក់ធ្ងន់ធ្ងរសម្រាប់សង្គម ហើយក៏ជាឧបសគ្គដ៏ធំ រាំងស្ទះដល់ការកសាង"នីតិរដ្ឋ" សម្រាប់ប្រទេសនីមួយៗ មិនឱ្យរីកចម្រើនទៅមុខបាន
- គប្បីមានច្បាប់ធានាសន្តិសុខផ្ទាល់ចំពោះអាជ្ញាធរទទួលបន្ទុកត្រួតពិនិត្យការ អនុវត្តច្បាប់
- រៀបចំគូសជាសញ្ញានៅតាមទ្រូងផ្លូវ ដាក់ផ្លាកសញ្ញានៅតាមដងផ្លូវ និងនៅតាមទីសាធារណៈនានា ឱ្យបានគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីកុំឱ្យអ្នកល្មើសច្បាប់មានលេសថាយ៉ាងនេះ ឬយ៉ាងនោះ ឬប្រកែកប្រណាំងយករួចខ្លួន
- ប្រែក្លាយការគោរពច្បាប់ឱ្យទៅជាចលនាភ្ញាក់រលឹកនៅទូទាំងប្រទេស ដោយគ្មានការបង្ខំ ឬមើល បំណាំគ្នាក្នុងចំណោមមនុស្សទាំងអស់ដោយមិនគិតពីឋានៈឬ តួនាទី
- លើកកំពស់សីលធម៌វិជ្ជាជីវៈ ចំពោះ អាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធ ដោយអប់រំ ឱ្យបុគ្គលទាំងនោះប្រកាន់យកនូវ អាកប្បកិរិយាថ្លៃថ្នូរ មិនរំលោភបំពានសិទ្ធិចំពោះអ្នកប្រព្រឹត្តខុសច្បាប់។
រាល់វិធានការដែលបានរៀបរាប់មកខាងលើ អាចប្រព្រឹត្តទៅបាន អាស្រ័យទៅលើការចូលរួមចំណែក ទទួលខុសត្រូវផ្ទាល់ពីស្ថាប័នជាប់ពាក់ព័ន្ធទាំងឡាយដូចជា ស្ថាប័នអប់រំ ស្ថាប័នគ្រួសារ ស្ថាប័នសាសនា សង្គម ស៊ីវិលឬអង្គការមហាជននានា អាជ្ញាធរគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ អ្នកច្បាប់ តុលាការ អ្នកតំណាងប្រជាពលរដ្ឋ (តំណាងរាស្ត្រ) ក៏ដូចជាការរួមចំណែកជាកាតព្វកិច្ចផ្ទាល់ របស់ប្រជាពលរដ្ឋម្នាក់ៗ។