ទិដ្ឋភាពទូទៅនៃអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរសង្ខេប
ដោយ៖ បណ្ឌិត ឃិន យ៉ង់
ប្រធាននាយកដ្ឋានកិច្ចការទូទៅ
វិទ្យាស្ថានមនុស្សសាស្ត្រនិងវិទ្យាសាស្ត្រសង្គម
រាជបណ្ឌិត្យសភាកម្ពុជា
អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរចែកជាពីរប្រភេទធំៗគឺអក្សរសិល្ប៍ប្រជាប្រិយ និង អក្សរសិល្ប៍សំណេរ ឬហៅថាអក្សរសិល្ប៍ចំណារ។
១-អក្សរសិល្ប៍ប្រជាប្រិយ
អក្សរសិល្ប៍ប្រជាប្រិយមានតាំងពីសម័យបុព្វកាលមក គឺមានតាំងពីសម័យកកើតមនុស្ស មានភាសា មានកាយវិការ មានសម្ដី នាំឱ្យមានអក្សរសិល្ប៍ប្រជាប្រិយ ហើយវាបានវិវត្តតាមទម្រង់ផ្សេងៗ មានចម្រៀងប្រជាប្រិយ ដែលស្ថិតនៅក្នុងប្រភេទ។ ពាក្យជួនប្រជាប្រិយហ្នឹង ហើយមានទេវកថា ដែលបកស្រាយបញ្ហាធម្មជាតិ បាតុភូតធម្មជាតិ ការកើតការស្លាប់របស់មនុស្សនៅក្នុងសង្គមបុព្វកាល។ បន្ទាប់មកទៀតកើតឡើងនៅរឿងព្រេង រឿងព្រេងខ្មែរ ឡើងនៅដើមសម័យប្រវត្តិសាស្ត្រ បង្ហាញពីការកកើតទឹកដីជាប្រទេស ជារដ្ឋ បង្ហាញពីតួអង្គវីរជន មេដឹកនាំ ជាស្ដេច ជាមេទ័ព ប្រវត្តិភូមិសាស្ត្រ ទីកន្លែង គឺព្រេងកថា បន្ទាប់ពីព្រេងកថា មាននិទានកថា ដែលនិទានពីទំនាស់ក្នុងជីវភាពប្រចាំថ្ងៃ។ ទំនាស់បុគ្គលនិងបុគ្គលជាមួយធម្មជាតិ បុគ្គលអ្នកមាននិងអ្នកក្រ អ្នកតូចនិងអ្នកធំ ស្ដេចនិងរាស្រ្តនឹងទៅ ហ្នឹងគឺនិទានកថា។ និទានកថា ចែកជាបួនប្រភេទទៀតគឺ និទានកថាសំណើច និទានកថារិះគន់ឬហៅថានិទានកថាសង្គម និទានកថាអស្ចារ្យ និងនិទានកថាសត្វ។
២-អក្សរសិល្ប៍សំណេរ
អក្សរសិល្ប៍សំណេរ ចែកជាបីសម័យកាលធំៗ ដោយចែកទៅតាមនិរុត្តិសាស្ត្រនិងវិធីសាស្រ្តតែងនិពន្ធ គឺ៖
១-១ ដំណាក់កាលទីមួយ សម័យកាលទី១ គឺអក្សរសិល្ប៍ពីបុរាណ ឬក៏អក្សរសិល្ប៍សិលាចារឹក ដែលកើតនៅសម័យមុនអង្គរ និង សម័យអង្គរ។ ទម្រង់ភាគច្រើនជារបាក្សត្រ ជាកំណាព្យ ជារបាយការណ៍ សកម្មភាពផ្សេងៗ និងអក្សរសិល្ប៍ព្រាហ្មណ៍និយម ភាគច្រើនហើយវាបានបង្ហាញពីសកម្មភាពជំនឿក្នុងពុទ្ធសាសនាថេរវាទ (ហីនយាន) ពុទ្ធសាសនាអាចារ្យវាទ (មហាយាន) និងជំនឿក្នុងសាសនាព្រាហ្មណ៍សិវនិយម ភាគច្រើនផងដែរ។
អក្សរសិល្ប៍ព្រាហ្មណ៍និយម នៅក្នុងសម័យបុរាណនេះ គឺភាគច្រើនជាស្នាដៃដែលឆ្លុះបញ្ចាំងលើកដំកើងព្រះវិស្ណុ ដែលរឿងរ៉ាវទាំងឡាយភាគច្រើនគឺនិយាយអំពី អវតារបស់ព្រះវិស្ណុ។
១-២ ដំណាក់កាលទី ២ សម័យកាលទី ២ គឺអក្សរសិល្ប៍សម័យកណ្ដាល (មជ្ឈឹមសម័យ)៖ អក្សរសិល្ប៍សម័យកណ្ដាល នេះគឺផ្ដោតទៅលើសម័យក្រោយអង្គរ មកដល់ឆ្នាំ១៩០០ គឺបើគិតរាប់ជាឆ្នាំ ចាប់ចាកចោលក្រុងអង្គរ ឆ្នាំ១៤៣១ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩០០។ សម័យកាលនេះអាចហៅថា អក្សរសិល្ប៍ប្រពៃណី ជាអក្សរសិល្ប៍សាស្ត្រាស្លឹករឹត ជាអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយមបែបខ្មែរ ទទួលឥទ្ធិពល ឬគោរពប្រតិបត្តិពុទ្ធសាសនាថេរវាទ។ រឿងរ៉ាវជាច្រើនទាក់ទងនឹងពុទ្ធប្រវត្តិ ដែលដកស្រង់ចេញមកពីគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកសុទ្ធ ដែរគេឃើញស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយម ចែកជាបីប្រភេទ ទីមួយគឺអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយមសុទ្ធសាធ សំដៅទៅលើគម្ពីរទសជាតក រឿងរ៉ាវទសជាតក និងរឿង ជាតក ៥៤៧រឿងទៀត ដែលដកស្រង់ចេញពីគម្ពីរសុត្តនបិដក ក្នុងព្រះត្រៃបិដក ហ្នឹងមានទាំងរឿងចាបស្រុកចាបព្រៃ ក៏ជារឿងពុទ្ធនិយមសុទ្ធសាធដែរ។ ទី២ គឺអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយមក្លាយ ឬគម្ពីរបញ្ញាសជាតក មាន៥០ រឿង គឺព្រះសង្ឃជំនាន់ក្រោយសម័យអង្គរ មានព្រះសង្ឃខ្មែរ សៀម លាវ ភូមា បានទៅសិក្សាពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសស្រីលង្កា ហើយត្រឡប់មកវិញ តែងនិពន្ធរឿងហ្នឹង ហើយរឿងទាំងនោះត្រូវបាននិពន្ធរួមគ្នា នៅឈៀងម៉ៃ ទើបព្រះសង្ឃទាំងអស់ បានបែកគ្នាមកកាន់ប្រទេសរៀងៗខ្លួន មានរឿងមួយចំនួនដូចគ្នា និងរឿងមួយចំនួនទៀតមិនសូវដូចគ្នាទេ រឿងនេះត្រូវបាននិពន្ធតាមលំនាំគម្ពីរទសជាតកដែរ ប៉ុន្តែបានផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹងតម្រូវការចាំបាច់ក្នុងសង្គមប្រទេសនីមួយៗ នៅក្នុងសម័យកាលនោះ។ ដូច្នេះបានជាគេឃើញនៅក្នុងគម្ពីរបញ្ញា សជាតកហ្នឹងភាគច្រើនបានបង្ហាញពីសកម្មភាពជាក់ស្ដែងក្នុងការប្រព្រឹត្តិប្រតិបត្តិពុទ្ធសាសនា។ ទីបី គឺអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយមក្លាយហួសហេតុ (ផ្លម) គឺសំដៅលើស្នាដៃទាំងឡាយដែលនិពន្ធនៅក្នុងចុងសម័យលង្វែក និងសម័យឧដុង្គព្រម ទាំងដើមសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង ដែលអ្នកនិពន្ធ និពន្ធតាមគម្ពីរទសជាតកនៅក្នុងសេចក្តីផ្ដើម និងបញ្ចប់រឿងយកលំនាំដើមដូចជា រឿងក្នុងទសជាតក ប៉ុន្តែនៅក្នុងដំណើររឿងគឺនិយាយអំពីជីវភាពជាក់ស្ដែង ដូចជាដំណើររឿងស្នេហា ការផ្សងព្រេងរបស់តួអង្គ ឬក៏ដំណើរសង្គ្រាមច្បាំងគ្នាដើម្បីយកជ័យជម្នះ ដែលតាមបែបគោលព្រាហ្មណ៍និយម ទៅដល់ពេលបញ្ចប់រឿងបែបពុទ្ធនិយមនេះហើយទើបគេហៅថា ពុទ្ធនិយមក្លាយហួសហេតុ ឬផ្លម។
១-៣ ដំណាក់កាលទី៣ សម័យកាលទីបី គឺអក្សរសិល្ប៍ទំនើប គិតចាប់ពីឆ្នាំ១៩០០ រហូតមក ដល់បច្ចុប្បន្ន។ សំដៅទៅលើស្នាដៃប្រលោមលោកពាក្យរាយ ដែលនិយាយអំពីបញ្ហាជីវភាពជាក់ស្ដែង លែងពាក់ព័ន្ធជាមួយមនោគមន៍វិជ្ជាសាសនាហើយ ហើយលក្ខណៈពិសេសអក្សរសិល្ប៍ទំនើប គឺការកកើតនៅរោងពុម្ព ដែលមានការបោះពុម្ពជាសៀវភៅ លែងចារឹកលើថ្ម លែងចារលើស្លឹករឹតទៀតហើយ រីឯការតែងនិពន្ធក៏លែងតែងជាពាក្យកាព្យទៀតដែរ។
ឯកសារពិគ្រោះ
១-ឃីង ហុកឌី ទិដ្ឋភាពទូទៅនៃអក្សរសាស្ត្រខ្មែរ មជ្ឈមណ្ឌលស្រាវវជ្រាវអារ្យធម៌ខ្មែរ ២០០៣
២-ស៊ុំ ឈុំប៊ុន មេរៀនឆ្នាំទី៤ ថ្នាក់បរិញ្ញាបត្រអក្សរសាស្ត្រ សភភព ១៩៩៩