អំពីជំនឿខ្មែរ (ភាគ ២)
ដោយ ៖ បណ្ឌិត ក្តាន់ ធុល
មន្ត្រីនាយកដ្ឋានទស្សនវិជ្ជានិងសង្គមវិជ្ជា,
វិទ្យាស្ថានមនុសាស្ត្រនិងវិទ្យាសង្គម,
រាជបណ្ឌិត្យសភាកម្ពុជា
២.២.អបិយជំនឿ
ជំនឿអរូបិយឬអបិយជំនឿ គឺជាជំនឿ ឥតរូប,មានតែជំនឿមានតែឈ្មោះឬពាក្យហៅ ប៉ុន្តែឥតរូបទេ។ អបិយជំនឿ ដូចគ្នានឹង ពាក្យ អរូបធម៌ឬនាមធម៌ (អ្វីៗដែលមានតែនាមឥតរូប), អរូបនាម (នាមសព្ទដែលឥតរូប ដូចជា ចិត្ត,វិញ្ញាណ,វេទនា,សញ្ញា,សភាព,សេចក្ដី, ចំណង់,បំណង ជាដើម),អរូបព្រហ្ម(ព្រហ្មឥតរូប),អរូបភព (លោកជាទីនៅនៃអរូបព្រហ្ម) ដែរ។
ធម្មជាតិមានទិដ្ឋភាពពីរបែប។ មួយ បែបជាទិដ្ឋភាពមានរូប ដែលមនុស្សអាច ទាក់ ទង ដោយឥន្រ្ទិយរបស់ពួកគេបាន ដូច ជាការ មើលឃើញ, ការយល់ដឹងជាដើម ហើយដែល អាចបង្កបង្កើតបានទៅជាជំនឿរូបី។ ឯទិដ្ឋភាព មួយបែបទៀត ជាទិដ្ឋភាពឥតរូប និងមាន លក្ខណៈ អាថ៌កំបាំងដែលមនុស្សធម្មតាអាច យល់ដឹងបាន ហើយនិងអាថ៌កំបាំងដ៏ក្រៃ លែង ដែលមនុស្សធម្មតា ពិបាកនឹងយល់ ដឹង បានមានតែមនុស្សដែលមានចំណេះដឹង ពិសេសៗប៉ុណ្ណោះ ទើបអាចយល់ដឹងបាន ហើយបានបង្កប ង្កើតទៅជាជំនឿអរូបី ឬអបី ជំនឿ។ ធម្មជាតិអរូបី ឬអបីជំនឿធម្មជាតិ នេះ មានឥទ្ធិពល ឬឬទ្ធានុភាពដ៏មហិមាមកលើ មនុស្សរហូតដល់ធ្វើឱ្យពួកគេមិនមានលទ្ធ ភាពគ្រប់គ្រាន់អាចគ្រប់គ្រងតតាំង ឬកែប្រែ ទៅតាមទំនើងចិត្តរបស់ខ្លួនបានឡើយ។ ប្រការនេះ នាំឱ្យមនុស្សយល់ដោយស្មានៗ ថា បាតុភូតធម្មជាតិដែលកើតមានគ្រប់បែប និង គ្រប់សណ្ឋាន ដូចជា បាតុភូតច័ន្ទ គ្រាស-សូរ្យ គ្រាស, បាតុភូតរញ្ជួយដី, បន្ទុះភ្នំភ្លើង, ទឹក ជំនន់, បាតុភូតផ្គររន្ទះ ជា ដើមនេះ គឺពិតជា បណ្តាលមកពីកម្លាំង អាថ៌កំបាំងដែលបុថុជ្ជន មិនអាចយល់ដឹងបាន។ នេះហើយគឺជា ហេតុ ដែលធ្វើឱ្យមនុស្សគោរព,កោតខ្លាច,និងស្ញប់ ស្ញែង ហើយក៏បង្កើតឱ្យមានការបន់ស្រន់ បួង សួង អង្វលន់តួសុំការសន្តោសប្រណីពីធម្ម ជាតិនោះ។ ធម្មជាតិដ៏អាថ៌កំបាំងនិងដ៏អស្ចារ្យ នេះមនុស្សឱ្យឈ្មោះថា អធិធម្មជាតិ (supernature) ន័យទី១ គឺសំដៅដល់អាទិទេព(God) ឬ ទេព្តា /ទេពធីតា (gods) ដែលជាអ្នក បង្កើតធម្មជាតិ ឡើង រួមទាំងមនុស្សលោកផង; ន័យទី២ សំដៅដល់ ព្រលឹងធម្មជាតិដែលជាម្ចាស់ទឹក ម្ចាស់ដី, វត្ថុស័ក្តិសិទ្ធ អ្នកសច្ចំបង់បទ, ព្រលឹង បុព្វបុរសដែលក្លាយមកជាអារក្ស អ្នកតា ខ្មោច ព្រាយ បិសាចជាដើម។
អធិធម្មជាតិជា ទម្រង់អបិយជំនឿ ធម្ម ជាតិ ឬ ទម្រង់សាសនាធម្មជាតិ។ អធិធម្មជាតិ មានទិដ្ឋភាព៣៖
-ទិដ្ឋភាពទី១ គឺជាអតិសេដ្ឋធម្មជាតិដ៏ លើសលុបហួសពីកម្រិតធម្មតានៃពិភពរូប។
-ទិដ្ឋភាពទី២ នៅក្នុងទេវវិទ្យានិង ទស្សនវិជ្ជា អធិធម្មជាតិគឺជាដែនអធិធម្មជាតិ មួយដែលទៅហួសឬនៅដោយឡែកពីការ បង្កើតពិភពនៃពិភពរូប។
-ទិដ្ឋភាពទី៣ អធិធម្មជាតិគឺជាប្រព័ន្ធ អធិធម្មជាតិ មួយដែលទៅហួស ឬនៅក្រៅ ពី ច្បាប់ធម្មជាតិ។
២.២.១.ប្រភពអបិយជំនឿ
អបិយជំនឿ មិនមែនជាជំនឿចំពោះ ខ្លួនឯង (កម្លាំងឬសមត្ថភាពរបស់មនុស្ស) នោះទេ តែជាជំនឿទាំងឡាយដែលពឹងទៅ លើកម្លាំងក្រៅខ្លួនមនុស្ស។ នៅក្នុងសង្គមខ្មែរ ជំនឿទាំងឡាយដែលពឹងទៅលើកម្លាំងក្រៅ ខ្លួនមនុស្សនេះ មានប្រភពមកពីបីប្រភេទគឺ ប្រភពជំនឿ លើព្រលឹង, ប្រភពជំនឿលើវត្ថុ ដើមសន្តតិវង្ស,និងប្រភពជំនឿលើ អាទិទេព។
ក. ប្រភពជំនឿលើព្រលឹង
តើពាក្យថា “ព្រលឹង” ហើយនិង ពាក្យ ថា“វិញ្ញាណ” គឺជាពាក្យតែមួយមានន័យតែ មួយហើយអាចប្រើជំនួសឱ្យគ្នាបានដែរ ឬទេ?
ពាក្យថា “ព្រលឹង”មានន័យថា ដំណើរ ជីវិត;ស្មារតី;វិញ្ញាណ[1]។ ចំពោះពាក្យថា “វិញ្ញាណ” វិញមានន័យថាធម្មជាតិដឹងច្បាស់នូវអារម្មណ៍ គឺចិត្ត។ ឧ. បាត់វិញ្ញាណ, រលត់វិញ្ញាណ, រលត់ចិត្ត, ភ័យស្លុតខ្លាំងស្ទើរបាត់វិញ្ញាណ,វិញ្ញាណ កទ្រព្យ(គោ,ក្របី,ដំរី,សេះ) អវិញ្ញាណកទ្រព្យ (ផ្ទះ)[2]។ នៅត្រង់ចំណុច នេះយើងមានការ កត់សម្គាល់មួយថា នៅក្នុងពាក្យ ព្រលឹង មាន ពាក្យ វិញ្ញាណ ប៉ុន្តែនៅក្នុងពាក្យ វិញ្ញាណ មិនមានពាក្យ ព្រលឹង នេះទេ។ នេះបញ្ជាក់ ថា វិញ្ញាណ មាននៅក្នុង ព្រលឹង ប៉ុន្តែព្រលឹង មិនមាននៅក្នុងវិញ្ញាណទេ។ ក្នុងន័យនេះ ព្រលឹង ជាអ្នកដំណើរការ រូបរាងកាយឱ្យមាន ជីវិត ឯវិញ្ញាណ គឺជាអ្នកធ្វើឱ្យព្រលឹង ចេះ គិត ចេះពិចារណាមាន ហេតុមានផល ស្គាល់ ខុសស្គាល់ត្រូវដែលនាំឱ្យរូបរាងកាយនេះ ក្លាយទៅជាមនុស្សដែលជាសត្វមានវិចារណ ញ្ញាណ។ វិញ្ញាណ នៅ ត្រង់ចំណុច នេះ មាន ន័យស្មើនឹងចិត្ត។
បើតាមទស្សនៈទ្វីនិយម (dualism) យល់ថា មនុស្ស ផ្សំឡើងពីធាតុមិនប្រែប្រួលពីរ គឺ រូបធាតុ (matter) ឬ រូបកាយ (body) និង វិញ្ញាណ (spirit)ឬព្រលឹង (soul)[3]។ បើយោល ទៅតាម ថូមឹស អឹក្វៃ ណឹស [Thomas Aquinas (១២២៥-១២៧៤) ជាទស្សនវិទូ និងជាទេវ វិទូអ៊ី តាលី] បានឱ្យនិយមន័យ ព្រលឹង ថាជា “គោលការណ៍ជីវិតដំបូងដែលមាននៅក្នុង វត្ថុនានាដែលយើងរស់នៅ”[4]។ ទស្សនៈទ្វីនិយម ចែកចេញជា២ប្រភេទ៖ ប្រភេទទី១យល់ ឃើញថា មនុស្សផ្សំឡើងដោយរូបធាតុ (matt-er) និងវិញ្ញាណ(spirit)។ ឯប្រភេទទី២ថា មនុស្សផ្សំឡើងដោយ រូបធាតុ-វិញ្ញាណ (mat-terspirit)។ ប្រភេទទី១ បញ្ជាក់ថា រូបធាតុ និង វិញ្ញាណ គឺ ជាអង្គពីរដាច់ដោយឡែកពីគ្នា ប៉ុន្តែវាមានអន្ដរកម្មជាមួយគ្នាដោយទៀងទាត់។ ទស្សនៈនេះមានការគាំទ្រយ៉ាងទូលំទូលាយពី ថូ មឹសអឹក្វៃណឹស[5],ខាល ជុង (Carl Jung), ស៊ិហ្គម៉ាន្ត ហ្រ្វ៉យ(Sigmund Freud) និងបិនចា ម៉ិនប.វ៉ល់មែន (Benjamin B.Wolman)[6]។ ជាអង្គពីរដាច់ដោយឡែកពីគ្នាវាងាយធ្វើឱ្យ វិញ្ញាណ មានលទ្ធភាព អាចចាកចេញពី រូបកាយជាបណ្ដោះអាសន្ននៅពេលមនុស្សសន្លប់ឬអាចចាក ចេញជារៀងរហូតនៅពេល មនុស្សស្លាប់។ ឯប្រភេទទី២វិញយល់ថា មនុស្សកើតឡើងពីបន្សំធាតុពីរ គឺ រូបធាតុ-វិញ្ញាណ(matterspirit)ចូលគ្នា។ បើគេបែងចែកពួកវាទាំងពីរឱ្យដាច់ ដោយឡែកពីគ្នា ពោលគឺ រូបធាតុនិងវិញ្ញាណ នោះមិនមែនជាមនុស្សទេ(ព្រលឹង=ខ្មោច;រូបកាយ=សាកសព, ព្រលឹង+រូបកាយ= មនុស្ស)។ វិញ្ញាណ នឹងចាកចេញទៅឆ្ងាយ ហើយអ្វីដែលនៅសល់នោះគឺ រូបធាតុគ្មាន ជីវិត (lifeless matter)។ បើគ្មានរូបកាយទេ វិញ្ញាណក៏គ្មានអត្ថិភាពដែរ ជាពិសេសចំពោះអ្នកទាំងឡាយណាដែលមានជំនឿថាតថភាព(reality)ពឹងអាស្រ័យទៅលើការយល់ដឹងរបស់មនុស្ស។
បើចំពោះគ្រិស្ដសាសនិកជនវិញ មិនយល់ស្របតាមទស្សនៈណាមួយខាងលើនេះទេ។ ដោយយកគម្ពីរធ្វើជាមូលដ្ឋាន គ្រិស្ដសាសនិកអះអាងថា “មនុស្ស គឺជា ភាវៈដែលមានធាតុ៣ (tripartite being) គឺ រូបកាយ (body), ព្រលឹង (soul) និង វិញ្ញាណ(spirit)។ រាងកាយ គឺជាផ្នែកខាងក្រៅរបស់មនុស្ស ដែលគេអាចមើល ឃើញ,ស្ដាប់ឮ, កាន់បាន, ភ្លក់ និងហិត បាន។ តាម រយៈរូបកាយ មនុស្សមាន លទ្ធភាពអាចទាក់ទងជាមួយនឹងពិភពដែលនៅជុំវិញខ្លួនគេបាន។ ឯព្រលឹងវិញ គឺ ជាផ្នែកខាងក្នុងរបស់មនុស្សដែលគេមិន អាចមើលឃើញបាន។ ព្រលឹងមាន៣ ផ្នែក ស្មារតី(the mind), វេទនារម្មណ៍ (the emotions) និងឆន្ទៈ(the will)។ ជាមួយនឹងស្មារតី មនុស្សអាចជ្រើសរើសអ្វីៗបានទាំងអស់។ វិញ្ញាណ គឺជាផ្នែកខាងក្នុង បំផុតរបស់មនុស្ស ដែលអាចទាក់ទងជាមួយនឹងព្រះជាម្ចាស់ បាន។ វិញ្ញាណ គឺជាផ្នែកសំខាន់នៃធម្មជាតិ របស់មនុស្ស (man's nature) ជាប្រភពជីវិត មនុស្ស រាលរូប។ អាទិទេព គឺជាវិញ្ញាណ, មនុស្ស គឺជាវិញ្ញាណ ដូច្នេះ វាសំខាន់ជាង ពិភពរូបធាតុ(the material universe)។ វិញ្ញាណ គឺ ជាភាវៈអរូបធាតុ (immaterial being) ដែល គេចផុតពីការធ្វើពិសោធន៍របស់ជីវវិទូនិង គីមីវិទូ។[7]”
គំនូសបំព្រួញអំពី
ទីតាំងនៃរូបកាយ, ព្រលឹង, និងវិញ្ញាណ
ក.១. ប្រភពជំនឿលើព្រលឹងធម្មជាតិ
ប្រភពជំនឿលើព្រលឹងនៅក្នុងសង្គម ខ្មែរ គេអាចសង្កេតឃើញមានពីរប្រភព គឺ ប្រភពជំនឿលើព្រលឹងធម្មជាតិ ឬជំនឿលើ វិញ្ញាណនិយម (animism) និង ប្រភពជំនឿលើ ព្រលឹងបុព្វបុរស។
ប្រភពជំនឿលើ ព្រលឹងធម្មជាតិ ឬ វិញ្ញាណនិយម (animism) គឺជាជំនឿថា វត្ថុ ធម្មជាតិទាំងអស់ដូចជា រុក្ខជាតិ,សត្វ,ថ្ម,ផ្គរ, និង ការរញ្ជួយដីជាដើមសុទ្ធតែមានវិញ្ញាណ ហើយនិងអាចមានឥទ្ធិពលទៅលើព្រឹត្តិ ការណ៍របស់មនុស្សទៀតផង[8]។
ជំនឿនេះ ប្រជាជនខ្មែរជឿថា នៅ តាមព្រៃភ្នំក្រំថ្ម,កោះ,អូរ,ទន្លេ,បឹងបួរសុទ្ធតែ មានអ្នកថែរក្សាដែលពួកគេហៅថា ម្ចាស់ទឹក ម្ចាស់ដី, វត្ថុស័ក្តិសិទ្ធ,អ្នកសច្ចំបង់បទដែលជា អ្នកថែរក្សាឱ្យសេចក្តីសុខសេចក្តីចម្រើនដល់ពួកគេនៅពេលពួកគេឈប់សុំចតស្នាក់ អាស្រ័យនៅទីណា មួយហើយពួកគេតែង ដុតធូបឬដាក់បាយ ត្រីឬច្រូចស្រាសែនថ្វាយដល់ម្ចាស់ទឹកម្ចាស់ដីឬវត្ថុស័ក្តិសិទ្ធទាំងនោះ។ ជំនឿនេះ គេនៅតែសង្កេតឃើញប្រជាជនខ្មែរគោរពនិងប្រតិបត្តិនៅទូទាំងប្រទេសរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ។
ទាក់ទងទៅនឹងការគោរព និងការដឹង គុណដល់ម្ចាស់ទឹកម្ចាស់ដី ការប្រារព្ធ ធ្វើ “ពិធី បុណ្យអុំទូក, បណ្ដែតប្រទីប, អក អំបុក សំពះ ព្រះខែ” នៅខែតុលា វិច្ឆិកា ត្រូវនឹងថ្ងៃ១៤ កើត ១៥កើត និងថ្ងៃ១រោជ ខែ កត្តិក គឺនៅចំពេល ដែលទឹកទន្លេបឹងបួរទាំងឡាយដែលកាលពី រដូវវស្សាបានទទួលទឹកជំនន់មកពីទន្លេមេ គង្គតាមរយៈបឹងទន្លេសាបនោះ បានចាប់ផ្តើម ហូរចេញពីព្រែក ទន្លេ បឹងបូរ ទាំងនោះចូល មកបឹងទន្លេសាបហើយហូរចាក់ចូលមកទន្លេ មេ គង្គពីជើងមកត្បូងវិញ ដើម្បីសម្តែងមនោ សញ្ចេតនា ដឹងគុណចំពោះ ទន្លេមេគង្គ និង ទន្លេបឹងបួរនានាដទៃទៀត ដែលបាននាំដី ល្បាប់ដ៏មានជីជាតិសម្រាប់ការបង្កបង្កើតផល កសិកម្ម និងធនធានជលផលសម្បូរ បែបដទៃ ទៀតដល់ប្រជាជនកម្ពុជា[9]។
រូបភាពបង្ហាញពីការគោរពនិងការ ដឹងគុណដល់ម្ចាស់ទឹកម្ចាស់ដី
ដោយឡែកពីជំនឿលើម្ចាស់ទឹក ម្ចាស់ ដី ជំនឿលើវត្ថុស័ក្តិសិទ្ធ គេអាចសង្កេតឃើញ តាមសំណេរប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ស្រាវជ្រាវ ពិសេសសំណេរប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ ត្រឹង ងា ដែលសរសេសរថា “អ្នកស្រុកនៅអាណាចក្រ ភ្នំចូលចិត្តប្រើវិធីអស្ចារ្យ ដើម្បីរកសេចក្តីពិត (សច្ចភាព)។ កាល ណាមានបាត់របស់អ្វីមួយ គេក៏យក បាយមួយពំនួតទៅដាក់នៅចំពោះ ព្រះភក្រ្តទេព្តា រួចគេអង្វរសុំឱ្យព្រះអង្គជួយ បង្ហាញមុខជនទុច្ចរិត។ ស្អែកឡើងគេយក បាយ នោះទៅចែកឱ្យពួកខ្ញុំនៅក្នុងផ្ទះ ដើម្បី បរិភោគ៖ ក្នុងមាត់របស់ចោរនឹងមានឈាម ហូរចេញយ៉ាងជាក់ស្តែងហើយវាមិនអាច ទំពារបាយផង ឯមាត់របស់ជនទៀងត្រង់ បាយនោះអាចរអិលទៅក្នុងមាត់យ៉ាងស្រួល ។ ម្យ៉ាងទៀត បើកាលណាមានជនត្រូវចោទ គេឱ្យជននោះអត់បាយបីថ្ងៃ រួចគេតម្រូវឱ្យ លូកយកវត្ថុផ្សេងៗចេញពីទឹកកំពុងពុះ ឬ កាន់ពូថៅ ឬច្រវាក់ដុតក្រហមដើរ៧ជំហាន។ បើមានកំហុសមែន ដៃជននោះត្រូវរលាក រលួយ ផ្ទុយទៅវិញគឺគ្មានហ្មងអ្វីទាំងអស់[10]។ ជំនឿលើវត្ថុស័ក្តិសិទ្ធ អាចគិតបូកបញ្ចូល មាន ដូចជា ចែជ្រូកព្រៃ, យ័ន្តគាថា, យ័ន្តក្បាល៤, យ័ន្តក្បាល៨, ការស្មូតមន្តអា គមន៍គាថា, ចាក់ ទឹករំដោះគ្រោះ, ស្មូតមន្តរំដោះគ្រោះឧប ទ្រពបង្រៃ, បុណ្យបារមីព្រះ សិរ្យអាមេត្រិយ, ព្រះពោធិសត្វ,ព្រះបាទធម្មិក,អ្នកមានបុណ្យ ...។ ជំនឿនេះនៅបន្ត មានអត្ថិភាពរហូតមក ដល់សព្វថ្ងៃ។ មែនទែនទៅ ជំនឿនេះត្រូវបានប្រជាជនខ្មែរ ទាំងអ្នកប្រកបរបរកស៊ីតូចធំ, ទាំងអ្នកតូចអ្នកធំ អ្នកមាន អ្នកក្រ ពោលដោយខ្លី គឺប្រជាជនគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់មានជំនឿគោរពប្រតិបត្តិយ៉ាងមុតមាំណាស់ សឹងតែជាង ព្រះ ពុទ្ធសាសនាទៅទៀតផង ថ្វីត្បិតតែ ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលត្រូវបានលើកទៅជា សាសនាផ្លូវការរបស់រដ្ឋក៏ដោយ។
រូបភាពបង្ហាញពីការគោរពបូជាចំពោះវត្ថុសក្តិសិទ្ធ
ចំណែកឯជំនឿលើអ្នកសច្ចំបង់បទ ពាក្យនេះទំនងជាក្លាយមកពីពាក្យថា “បាំងបាត់”ដ្បិតមានគេនិយាយតំណាលថាទេព្រក្ស ឬអ្នកតាទាំងនោះ ចួនកាលបំបាំងទ្រព្យរបស់មនុស្សណាមួយ ដែលធ្វើទាស់ខុសឱ្យបាំងបាត់មើលមិនឃើញ, លុះតែអង្វរករបន់ស្រន់ត្រូវទើបឱ្យមើលឃើញវិញ; អ្នកស្រុកខ្លះហៅថា អស់លោក។
ជំនឿដូចបានរៀបរាប់រួចមកខាងលើនេះ បានកើតមានដោយប្រជាជនខ្មែរ តាំងពីកកើតទឹកដីមកម្ល៉េះ មានន័យថា តាំងពីមុនព្រហ្មញ្ញសាសនា និងព្រះពុទ្ធ សាសនាផ្សាយចូលមកទៅទៀត។
ក.២.ប្រភពជំនឿលើព្រលឹងបុព្វ បុរស
គួកត់សម្គាល់ថា មនុស្សជាន់ដើម ជឿថា មនុស្សស្លាប់ទៅមិនសូន្យទេគឺមាន ព្រលឹង ទៅ ចាប់ជាតិថ្មីទៀត។ ពួកខ្មែរលើ ដែលរស់នៅលើខ្ពង់រាបសព្វថ្ងៃ (១៩៧៣) ក៏នៅមានជំនឿបែប នេះដែរ ពួកនេះចែក ព្រលឹង ជា៣ប្រភេទ គឺ ព្រលឹងធំ ដែលចេញពីខ្លួនមនុស្ស៦ខែ មុនពេលស្លាប់ ឯព្រលឹងតូច ចេញទៅនៅពេលស្លាប់ និង ព្រលឹងខ្លះទៀត ស្លាប់៦ខែហើយទើបព្រមចេញ។ ដល់កាលណាមនុស្សស្លាប់ទៅគេយកសាកសពទៅកប់ ហើយគេ យកគ្រឿងប្រដាប់ដែលបុគ្គលនោះ ធ្លាប់ប្រើទៅកប់ជាមួយដែរ ដើម្បីទុកឱ្យប្រើប្រាស់តទៅទៀត។ ខ្មែរយើងសម័យឥឡូវ(១៩៧៣)បើកាលណាមានមនុស្សស្លាប់ គេតែងរៀបគ្រឿង បន្លុង (សព្វថ្ងៃក៏មានដែរ) ប្រគេនចំពោះព្រះ សង្ឃដើម្បីបញ្ជូនឱ្យអ្នកស្លាប់នោះដែរ។ ជំនឿ ដែលថា មនុស្សស្លាប់ទៅមិនសូន្យនេះបានក្លាយមកជា អារក្ស-អ្នកតា (បើស្រីហៅថា អ្នក ដូន)នេះឯង(ជំនឿលើខ្លោច។ អ្នកតាជា ព្រលឹងនៃជនដែលស្លាប់ទៅហើយ តែនៅថែរក្សាមើលសុខទុក្ខដល់កូនចៅតទៅទៀត។ ខ្មែរយើងសព្វថ្ងៃនៅមានជំនឿលើអ្នកតាច្រើន នៅឡើយ ជាពិសេសក្នុងចំណោមអ្នកស្រែចំការ ៖ ខ្ទមអ្នកតា គេឃើញមានពាសពេញភូមិស្រុក ហើយពិធីសែនឡើងអ្នកតា ក៏គេប្រារឰធ្វើរៀងរាល់ឆ្នាំដែរ។ ពួកខ្មែរលើ ក៏មានជំនឿដូច គ្នានេះដែរ ហើយគេហៅ អ្នកតា ថា “ព្រះ”ដូច្នេះ យើងឃើញថា ពួកអ្នកស្រុកអាយ មានទម្លាប់គោរពបូជា ដូនតា នេះស្រេចទៅហើយ នៅមុនពេលឥណ្ឌា ផ្សាយចូលមកដល់។ លុះលទ្ធិពុទ្ធសាសនា ត្រូវ ផ្សាយចូលមក ជំនឿដែលចាត់ទុកថា មនុស្សស្លាប់ទៅមិនសូន្យព្រោះមានវិញ្ញាណ ទៅកើត ជារូបថ្មីទៀតក៏មានលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែលនឹង ជំនឿរបស់ អ្នកស្រុកអាយ (ព្រលឹង និង វិញ្ញាណ មិនដូចគ្នាបេះបិទទេ) ហើយក៏បានពួកនេះទទួលយកទៅ។ សព្វថ្ងៃនេះ បុណ្យភ្ជំបិណ្ឌ គឺជាបុណ្យសំយោគរវាងជំនឿអ្នកស្រុក អាយនិងជំនឿតាមបែបពុទ្ធសាសនា[11]។
ជំនឿលើ អ្នកតាចាស់ស្រុក គឺជា ជំនឿលើព្រលឹងបុព្វបុរសដែលបានចែកឋានទៅហើយ ក៏បានក្លាយទៅជា អ្នកតា សម្រាប់ថែរក្សាកូនចៅនៅតាមស្រុកភូមិ។ ក្នុងជំនឿរបស់ខ្មែរយើង អ្នកតា គឺជាអង្គ មួយស័ក្ដិសិទ្ធិ ឬក៏ជាបារមីមួយពិសិដ្ឋ មានឬទ្ធានុភាពយ៉ាងខ្លាំងក្លាបំផុតសម្រាប់ថែរក្សា ភូមិស្រុក ឬទឹកដីណាមួយដូចជា អ្នកតាក្រហមក នៅលើភ្នំសន្ទុកនៃខេត្ដកំពង់ធំ អ្នកតាឃ្លាំងមឿង នៅខេត្ដពោធិសាត់ លោកតាឌី នៅប្រាសាទព្រះវិហារ លោកតាដំបងក្រញូង នៅខេត្តបាត់ដំបង លោកយាយម៉ៅ ឬ ដូនម៉ៅ នៅភ្នំពេជ្រ និលជាដើម។ អ្នកតាមានឋានៈមិនស្មើគ្នាទេ គេបានបែងចែកអ្នកតាតាមជាន់តាមថ្នាក់ ពោល គឺមានតូច មានធំ តាមលំដាប់លំដោយ ហើយ នៅរាយគ្នាពាសពេញភូមិសាស្ដ្រទឹកដីនៃប្រទេសកម្ពុជា។ ព្រលឹងដែលនៅក្នុងផ្ទះច្រើនហៅថា ជំនាងផ្ទះ, នៅក្នុងភូមិហៅថា ព្រះភូមិ, នៅប្រចាំតំបន់ហៅថា អ្នកតា,នៅតាមដើមឈើ ក្នុងព្រៃ ឬនៅតាមទីកប់ដុតសព ហៅថា ខ្មោច ព្រាយ ឬ បិសាច, នៅតាមបឹងបួរ ឬទន្លេហៅថា អារក្សទឹក ឬ ជើងកប, នៅប្រចាំត្រកូលគ្រួសារនីមួយៗហៅ ថា អារក្ស, ព្រលឹងនៅតាមទីវត្ដអារាម ហៅថា ខ្មោច ក៏មាន ហៅថា បារមី ក៏មាន ឬចួនកាលហៅថា អាគ្រក់ (អាគ្រៈ) ក៏មានតែបច្ចុប្បន្ននេះ ខ្មោចអាគ្រក់ នេះដូចជាមិនសូវឮទៀតទេ, ព្រលឹងនៅតាមហាង ជួយឱ្យមានភ្ញៀវច្រើននៅតាមហាង ហៅថា នាងបក់នាងបោយ។ ប្រពៃណីគោរពព្រលឹងរបស់ខ្មែរមានតាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ គឺ តាំងពីមុនឥណ្ឌាចូល ស្រុក[12]។ ជំនឿអ្នកតាចាស់ស្រុកគឺជាមូលដ្ឋាននៃជំនឿសាសនានិងអរិយធម៌ ខ្មែរយើង[13]។
ទំនាក់ទំនងរវាង ព្រលឹង ហើយ និង មនុស្ស គឺជាជំនឿដ៏មានឥទ្ធិពលមួយរបស់ខ្មែរតាំងពីបុរាណ រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន។ រូបកាយនិងព្រលឹង គឺជាអង្គពីរដាច់ដោយឡែកពីគ្នា។ រូបកាយមានលក្ខណៈរូបីឯព្រលឹង មានលក្ខណៈអរូបី ប៉ុន្តែពួកវាមានអន្តរទំនាក់ទំនង ឬអន្តរកម្មយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយគ្នា។ នៅពេល មនុស្សកំពុងមានជីវិតរស់នៅមានន័យថា ព្រលឹងកំពុងមានអត្ថិភាពនៅក្នុងរូបកាយ របស់មនុស្ស។ វាធ្វើឱ្យមនុស្សចេះគិត ស្គាល់ខុស ស្គាល់ត្រូវ មានទំនួលខុសត្រូវនូវរាល់អំពើដែលខ្លួនបានធ្វើនិងធ្វើឱ្យមនុស្សចេះបង្កើតវិទ្យាសាស្រ្តនានា។ នៅពេលមនុស្សអស់ជីវិតទៅ(ស្លាប់)មានន័យថាព្រលឹងលែងមានអត្ថិភាពនៅក្នុងរូបកាយមនុស្សតទៅទៀតហើយ។ ពេលនោះ រូបកាយក្លាយជា សាកសព ឯព្រលឹងក្លាយជាខ្មោច គឺពួកវាលែងមាន អន្តរទំនាក់ទំនងឬអន្តរកម្មជាមួយគ្នានិងលែងចេះគិតលែងស្គាល់ខុស ស្គាល់ត្រូវ តទៅទៀតហើយ។ រូបកាយរលាយចូល ទៅក្នុងបរិយាកាសក្លាយជាទឹក ជាដី ជាភ្លើង និងជាខ្យល់ ឯព្រលឹង បើតាមជំនឿខ្មែរមិនបានបាត់បង់ឡើយ គឺនៅមានអត្ថិភាពតទៅទៀត អាចបន្តនៅក្នុងធម្មជាតិឬចុះនរកឬឡើងឋានសួគ៌ តាមកម្លាំងកម្មដែលខ្លួនបានសាងកាលពីនៅរស់។ ជំនឿដែលថា មនុស្សស្លាប់ទៅ ព្រលឹងមិន សូន្យ នេះ បានបង្កើតឱ្យមានជំនឿ, ការបន់ស្រន់, និងការធ្វើពិធីបុណ្យនានាដើម្បីឧទ្ទិសដល់ព្រលឹងអ្នកដែលស្លាប់ទៅនោះ។
ប្រជាជនខ្មែរបានបន្ដជំនឿគោរព ព្រលឹងបួងសួងព្រលឹង ថ្វាយដង្វាយឬសូត្រ ធម៌ឧទ្ទិស ឱ្យព្រលឹង ដោយរៀបចំជាវិធី តូចធំរួមទាំងចំណាយទ្រព្យធន ហូបចុក ជប់លៀង ក៏សន្មតហៅថា ការធ្វើបុណ្យ ដែលមានទម្រង់ការទូទៅតែមួយប្រភេទបែបនេះ។ ជាពិសេស ព្រលឹងអ្នកតា នៅតែមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន នៅក្នុងពិធីការជាច្រើន មានពិធី សុំ ទឹកភ្លៀង ឬបញ្ចៀសភ្លៀង,ពិធីសុំ បញ្ចៀសជម្ងឺតំកាត់ ឬ រោគរាតត្បាតផ្សេងៗកុំឱ្យចូលមកក្នុងភូមិស្រុក, ការបន់ស្រន់់ សុំជាសាក្សីចំពោះការសន្យាណាមួយ, ពិធីសច្ចាប្រណិធានមុនចូលកាន់មុខតំ ណែងនៃរដ្ឋសភា, ពិធីសច្ចាប្រណិធាន ឬ សម្បថរបស់គូក្ដីនៅពេលកាត់សេចក្ដីរកយុត្ដិធម៌នៅសាលាដំបូង ឬនៅទីណា មួយក្រៅតុលា, ពិធីផឹកទឹកសម្បថ, បុណ្យ សពនៅពេលស្លាប់ បុណ្យសព៧ថ្ងៃ ឬ ១០០ថ្ងៃ, មេបាចាស់ទុំកាច់ កាលណាកូនចៅដែលជាសាច់សាលោហិតប្រព្រឹត្ត ខុសគន្លងប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់ដូនតាពីបុរាណដូចជាការលួចមានសាហាយស្មន់ ឬកូនក្រមុំកូនកំលោះលួចស្រលាញ់គ្នាដោយមិនបានប្រាប់ដូនតាឱ្យបានដឹងឬដោយមិនបានរៀបការជាមុន ឬដោយកូនចៅឈ្លោះខឹងសម្បាតមមាត់មិន និយាយស្តីគ្នាជាដើមនឹងត្រូវមេបាចាស់ទុំកាច់។ ហេតុនេះគេត្រូវរៀបចំ ពិធីបូលពងមាន់ ដើម្បីស្វែងរកអ្នកប្រព្រឹត្តខុសគន្លង ហើយនិយាយអង្វករដល់ដូនតាដោយសន្យានឹងរៀបចំឱ្យបានត្រឹមត្រូវទៅតាមគន្លងប្រពៃណីវិញ។ ធ្វើដូច្នេះទើបដូនតាឈប់ខឹងសម្បាទៀត។ កិច្ចសន្យានេះ គេត្រូវតែធ្វើដោយមិនអាចបំភ្លេចបានជាដាច់ខាត បើមិនដូច្នេះទេ ចាស់ទុំ នឹងកាច់ករអ្នកណាមួយឱ្យស្លាប់ជាមិនខាន។
ពិនិត្យជារួម ការប្រតិបត្ដិរបស់ប្រជាជនខ្មែរទៅតាមជំនឿដើមរបស់ខ្លួន ដែលមានដឹតដាមរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្នមិនមានចំណុចអវិជ្ជមានណាមួយដែលជម្រុញឱ្យមានអំពើខុសឆ្គង ឬការបន្ទាប តំលៃមនុស្ស ក្នុងសង្គមនោះឡើយ។ ផ្ទុយទៅវិញ ការប្រតិបត្ដិទាំងឡាយទាំងពួង តាមជំនឿដើមនេះបង្ហាញឱ្យឃើញពីភក្ដីភាពការគោរពប្រតិបត្ដិការគោរព បូជា និងកតញ្ញូតាធម៌របស់ កូនចៅជំនាន់ ក្រោយៗ ចំពោះបុព្វបុរស របស់ខ្លួន។ ពិសេសតាមរយៈការប្រតិបត្ដិទាំងនេះ ការជួបជុំគ្នា កាប្ដូរយោបល់់គ្នា ការពួតដៃគ្នាជាធ្លុងមួយបានកើតមានឡើង។
ជំនឿលើព្រលឹងដូនតា គឺជាជំនឿលើទំនាក់ទំនងរវាង ព្រលឹងអ្នកស្លាប់ និងនៅរស់ ដែលនៅតែបន្តមានអន្តរកម្ម ជាមួយគ្នាយ៉ាងសកម្មនៅក្នុងជីវភាពរស់នៅរបស់អ្នកនៅរស់។ អ្នកនៅរស់អាចសុំ ឬ អង្វករ សុំឱ្យព្រលឹងអ្នកស្លាប់នៅ តាមជួយថែរក្សា និងជួយឱ្យពួកគេរកស៊ី មានបានដោយការបន់ស្រន់ ឬ សែនព្រេន ឬថ្វាយតង្វាយមានផ្លែចេក ផ្លែឈើ មាន់ ស្ងោរ ទាឬជ្រូកខ្វៃជាដើម ដោយពួកគេជឿជាក់ថា ព្រលឹងទាំងនោះនឹងតាមថែរក្សាពួកគេពីគ្រោះភ័យន្តរាយទាំងឡាយបានហើបាន បើទោះជាមិនមានភស្តុតាងច្បាស់លាស់ក៏ដោយនិងជួយឱ្យពួកគេមានសិរីសួស្តីរកស៊ីមានបាន។ ហេតុដូច្នេះ ហើយបានជាគេប្រទះឃើញមានខ្ទម អ្នកតារានព្រះភូមិ អាសនៈជំនាងផ្ទះ ហើយ និងការបន់ស្រន់នោះ ដូចជា ការរៀបអាសនៈ និងការសែនជំនាងផ្ទះរៀងរាល់ថ្ងៃសីល ខ្ទមព្រះភូមិហើយនិងការសែន ព្រះភូមិ នាងបក់នាងបោយសែនផ្នូរ(ខ្មែរកាត់ចិន)សែនកុងម៉ាហើយនិងការដុតធូបផ្សេងៗ។
ជំនឿលើព្រលឹងដូនតា គឺជាទម្រង់ សាសនាដើមមួយរបស់ខ្មែរ។ វាជាទម្រង់គំនិត មួយជាវប្បធម៌មួយ និងជាប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់មួយរបស់ខ្មែរ ដែលបង្ហាញនូវការគោរពការដឹងគុណចំពោះ អ្នកស្លាប់។ វប្បធម៌គោរព និង វប្បធម៌ដឹងគុណនេះមិនមែនធ្វើតែចំពោះអ្នកនៅរស់នោះទេ តែក៏ធ្វើចំពោះបងប្អូន ឳពុកម្តាយ មាមីង ជីដូចជីតា ញាតិការទាំង៧សន្តានដែលបានចែកឋានទៅហើយនោះផងដែរ។ មូលហេតុដែលនាំឱ្យកើតនូវវប្បធម៌ ទាំងនេះ ដោយប្រជាជនខ្មែរយល់ឃើញថា ព្រលឹងអ្នកស្លាប់អាចនឹងភ្លាំងភ្លាត់ធ្លាក់ចូលទៅក្នុងអបាយភូមិ មាននរកប្រេត ឬ កើតទៅជាសត្វតិរច្ឆានណាមួយ ដោយកម្លាំងនៃអំពើបាបដែលពួកគេបានសាងកាលពីនៅរស់ ហើយដោយទឹកចិត្ត អាណិតស្រលាញ់របស់ អ្នកនៅរស់ ទើបពួកគេធ្វើបុណ្យបាយមួយវែក សណ្តែកមួយកួរដើម្បីឧទ្ទិសកុសលផល បុណ្យទៅឱ្យសំដៅដើម្បីឱ្យព្រលឹងអ្នកដែលស្លាប់នោះ មានម្ហូបអាហារបរិភោគនឹងគេ (ជា មួយព្រលឹងដទៃទៀត) ខ្លាចក្រែងមានការខ្វះខាត់ដោយប្រការណមួយ ឬ មួយដើម្បីជួយយិតយោងព្រលឹងទាំងនោះឱ្យបានទៅសោយសុគតិភពនេះប្រការមួយ។ ប្រការពីរវប្បធម៌គោរព និង វប្បធម៌ដឹងគុណរបស់ខ្មែរនេះ បង្ហាញឱ្យឃើញពីគំនិតគោរពចំពោះម្ចាស់ទឹក, ម្ចាស់ដី,អ្នកសច្ចំបង់បទ,អារក្សអ្នកតាព្រៃភ្នំដែលជាម្ចាស់ ជាអ្នកថែរក្សាទឹកដី ព្រៃភ្នំ ពីព្រោះចាស់បុរាណខ្មែរយល់ថា ទីឋានណាក៏ដោយ គឺសុទ្ធតែមានអ្នកថែរក្សា ហេតុនេះ ដើម្បីបានសេចក្តីសុខ ពួកគាត់ត្រូវសុំការអនុញ្ញាតកន្លែង ទឹក ដី ព្រៃភ្នំជ្រកកោនឬស្នាក់អាស្រ័យមួយ រយៈមុននឹងបន្តដំណើរទៅមុខទៀត រួចហើយពួកគាត់ក៏ដាក់ដង្វាយ មាន បាយ ម្ហូបអាផ្សេងៗឱ្យ។ ប្រការបី ទាក់ទងទៅ នឹងវប្បធម៌គោរព និង វប្បធម៌ដឹងគុណ នេះដែរ នៅតាមទីកន្លែងដែលនាំឱ្យកើតនូវការសាងសង់វត្តអារាមព្រះពុទ្ធសាសនា មិនមែនធ្វើឡើងតាមតែការនឹកឃើញឬតាមតម្រូវការ ឬតាមចំនួនអត្រាប្រជាជនដូចសព្វថ្ងៃនេះនោះទេ។ ពីបុរាណ ប្រការដែលនាំឱ្យមានការ សាងសង់វត្តអារាមនៅទីណាមួយ គឺមកពីនៅទីកន្លែងនោះ មានការបន់ស្រន់ទៅពូកែសក្តិសិទ្ធិ។ ទីកន្លែងពូកែសក្តិសិទ្ធិនោះអាចជាទីកន្លែងដែលមានដើមឈើធំៗ ដែលមានដំបូកដុះ ឬប្របតាម មាត់ស្ទឹង មាត់ទន្លេលើកោះ ឬទីកន្លែងដែលមានប្រាសាទបុរាណនៅក្នុងជំនឿព្រហ្មញ្ញសាសនា... គឺទីកន្លែងពូកែសក្តិសិទ្ធិទាំងនោះហើយដែលនាំឱ្យកើតនូវការសាងសង់វត្តអារាមព្រះពុទ្ធសាសនា។ គួរកត់សម្គាល់ផងដែរថា នៅពេល ទីកន្លែងពូកែសក្តិសិទ្ធិទាំងនោះត្រូវបានជ្រើសរើសធ្វើជាទីកន្លែង វត្តអារាមព្រះពុទ្ធសាសនា ម្ចាស់ទឹក ម្ចាស់ដី អារក្ស អ្នកតា ដែលជាអ្នកថែរក្សាទឹក ដី ព្រៃ ភ្នំដើមនៅ ទីនោះមិនត្រូវបានគេបោះបង់ចោលនោះទេ គឺគេនៅថែរក្សាឱ្យនៅទីនោះដដែល ដោយគេរៀបចំឱ្យទៅជាខ្ទមមួយដែលគេហៅថា ខ្ទមអ្នកតា ដាក់នៅទិសឥសាន។ នៅត្រង់ចំណុចនេះ បង្ហាញឱ្យឃើញ ពី ផ្នត់គំនិត គោរពនិងដឹងគុណរបស់ចាស់បុរាណខ្មែរ ចំពោះម្ចាស់ដើម សមដូចសុភាសិតបុរាណខ្មែរពោលថា “ផឹកទឹកនឹកដល់ ប្រ ភព។” ឬក៏ថា “ជ្រកក្រោមឈើធ្វើគារវៈ ដល់អ្នកដាំ។”
សរុបសេចក្តីមក ជំនឿលើព្រលឹងរបស់ ដូនតាខ្មែរ គឺជាជំនឿអរូបិយមួយដែលគេចាត់ទុកថា ជាជំនឿលើកម្លាំងក្រៅខ្លួនមនុស្ស។ ថ្វីត្បិតតែជំនឿនេះមានលក្ខណៈអរូបិយក៏ពិតមែនតែវាក៏បានក្លាយទៅជាទម្រង់សាសនាដើមមួយជាវប្បធម៌មួយ និងជាទម្រង់ប្រពៃណីមួយ របស់ខ្មែរ តាំង ពីព្រេងនាយរហូតមកដល់ សព្វថ្ងៃ។ ទម្រង់ជំនឿនេះឥតបានបង្ហាញឱ្យឃើញនូវផ្នត់គំនិតអន់ថយឬថោកទាប អ្វីឡើយ តែវាបង្ហាញឱ្យឃើញនូវតម្លៃនៃការគោរពនិងដឹងគុណចំពោះបុព្វបុរស របស់ខ្លួន តាំងពីនៅរស់រហូតដល់ស្លាប់។ តែទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ជំនឿអរូបិយងាយនឹងធ្វើឱ្យអ្នកជឿទទួលរងនូវផលអវិជ្ជមានណាស់។ វាអាចនឹងបណ្តាលឱ្យ ពួកគេអស់ទ្រព្យធនប៉ះពាល់ដល់រាងកាយឬក៏អាចបាត់បង់ជីវិតក៏មាន។ គេអាចជឿបានតែដើម្បីឱ្យការជឿរបស់គេនោះមាន ប្រសិទ្ធិភាព គេត្រូវជឿដោយប្រើ បញ្ញា រិះ រកហេតុនិងផលនៃជំនឿនោះ ឱ្យបានច្បាស់ លាស់មុននឹងទទួលយក ពីព្រោះវាមាន អាថ៌កំបាំង ហើយមានគ្រូប្រដៅជំនឿច្រើន ណាស់ដែលឆ្លៀតឱកាសប្រើល្បិចកិច្ចកលដើម្បីនិយាយបំភាន់បោកបញ្ឆោតកេងយកប្រយោជន៍នៅពេលអ្នកជឿកំពុងជឿជក់ស្លុង ភ្លេចប្រើបញ្ញាដើម្បីរកសេចក្តីពិត។ និយាយជារួមអ្នកជឿជឿកុំភ្លេចខ្លួនទោះជានៅក្នុងកាលៈទេសៈណា ក៏ដោយ ដើម្បីកុំឱ្យគ្រោះថ្នាក់។ (នៅមានត)
[1] ជួនណាត វចនានុក្រមខ្មែរ រក្សាសិទ្ធិដោយវិទ្យា ស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ, ២០០៨, ទំព័រ ព្រលឹង
[2] ជួនណាត ដ.ឯ.ម. ទំព័រ វិញ្ញាណ។
[3] មានសំណេរ ដែលបានកំណត់ពីភាពខុសគ្នារវាង វិញ្ញាណ និង ព្រលឹង។ នៅទីនេះ ពាក្យទាំងពីរ មានអត្ថន័យដូចគ្នា ហើយអាចប្រើជំនួសគ្នាបាន ទៀតផង។
[4] Thomas Aquinas, “The Nature of the Soul,” New York, 1967, p. 54
[5] Venancio B. Ardales, “Introductory text to philosophy,” 2nd printing, New York, 1974, p 36
[6] Ibit. p.37
[7] Venancio B. Ardales, “Introductory text to philosophy,” op cit, 1974, p 37
[8] Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, 3rd ed. p animism
[9] គង់ សំអុល, “ប្រវត្តិបុណ្យអុំទូក បណ្ដែតប្រទីប សំពះព្រះខែ អកអំបុក,” ព.ស ២៥៤៥ / គ.ស ២០០១, ទំ ព័រ ៣-៤។
[10] ត្រឹង ងា, “ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ ភាគ១និង២ (សម្រាប់ មធ្យម និងឧត្ដមសិក្សា),”ភ្នំពេញ, ព.ស.២៥១៧, គ.ស. ១៩៧៣, ទំព័រ ៨២-៨៣។
[11] ត្រឹង ងា, “ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ (សម្រាប់មធ្យម និង ឧត្ដមសិក្សា)” ភ្នំពេញ, ១៩៧៣, ទំព័រ ៤២-៤៣
[12] យិន គឹមវាណ “ព្រលឹងវប្បធម៌ជាតិ”, រោងពុម្ព វិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត, ២០០៣, ទំព័រ២១- ២៦។
[13] មីសែល ត្រាណេ, “ប្រព័ន្ធគំនិតខ្មែរ”, សម្ព័ន្ធ និស្សិតខ្មែរពីបរទេស,១៩៩៨, ទំព័រ១១១-១១២។
គន្ថនិទ្ទេស
១- ស្នាដៃនិពន្ធជាភាសាខ្មែរ
២- ស្នាដៃនិពន្ធជាភាសាអង់គ្លេស
1- Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, 3rd ed.
2- Thomas Aquinas, “The Nature of the Soul,” New York, 1967
3- Venancio B. Ardales, “Introdu-ctory text to philosophy,” 2nd printing, New York, 1974