ដោយ : បណ្ឌិត ក្តាន់ ធុល

មន្ត្រីនាយកដ្ឋានទស្សនវិជ្ជានិងសង្គមវិជ្ជា

វិទ្យាស្ថានមនុស្សសាស្ត្រនិងវិទ្យាសាស្ត្រសង្គម

                                                                                                                  រាជបណ្ឌិត្យសភាកម្ពុជា

១- សេចក្តីផ្តើម

ចិត្ត (mind) គឺជាអង្គវត្ថុមួយដែលមានតែ ឈ្មោះគ្មានរូប ហើយមានតែនៅក្នុងមនុស្ស ប៉ុណ្ណោះ។ ចិត្តមិនមាននៅទី ណាក្រៅពីនៅ ក្នុងខ្លួនមនុស្សនោះឡើយ។ ចិត្ត ជាគូនឹង កាយ (body/matter) ដែលតែងតែមានអន្តរកម្ម ជាមួយគ្នាដោយទៀងទាត់។ មនុស្សខ្លះឱ្យតម្លៃ លើកាយ (រូបធាតុ/សម្ភារៈ) សំខាន់ជាងចិត្ត (អរូប ធាតុ) ដែលផ្ទុយទៅនឹងមនុស្សខ្លះឱ្យតម្លៃ ចិត្ត សំខាន់ជាង កាយ ទៅតាមការយល់ដឹង ហេតុផលនិងបទពិសោធន៍រៀងៗខ្លួន របស់ពួក គេ។ តាមបទពិសោធន៍ ចិត្ត មានសក្តានុពល ធំធេង និងមានឥទ្ធិពលខ្លាំងទៅលើ កាយ។ ចំណែកឯ កាយ មិនថាតែមនុស្សទេ សត្វ ណាក៏មានវាដែរ។ វាមានសក្តានុពលនិង ឥទ្ធិពលតិចតួចទៅលើចិត្ត។ ដោយសារ សក្តានុពលនិងឥទ្ធិពល ចិត្ត បានប្រែក្លាយ សត្វមួយប្រភេទ នៅ ក្នុងចំណោមប្រភេទសត្វ នានាក្លាយជា សត្វសនិទាន (rational animal) ដែលគេអាចហៅដោយខ្លីថា មនុស្ស (human being) នេះឯង។ មនុស្ស គឺជាសត្វដែលចេះ គិត (reasoning), ចេះមានអារម្មណ៍ (feeling) ហើយនិងចេះប្រព្រឹត្តអំពើដោយចេតនា (intentional act) ដែលនាំឱ្យគេចាត់ចូលទៅក្នុង ប្រភេទសត្វថ្នាក់ខ្ពស់លើសត្វដទៃៗទៀត។ នៅ ក្នុងសកម្មភាពប្រចាំថ្ងៃ មនុស្ស ស្គាល់ខុសត្រូវ មានមនសិការ ទទួលខុសត្រូវ (សត្វសីលធម៌), ចេះធ្វើនយោបាយ (សត្វនយោបាយ), ចេះ បង្កើត សិល្បៈនិងចេះសប្បាយនឹងវា (សត្វ សោភ័ណ), ចេះបង្កើតផលិតផល (សត្វ ផលិត ផល) និង ជាពិសេស មនុស្ស ចេះ បង្កើត ជំនឿសាសនា ដែលមាន ជំនឿលើព្រះបង្កើតលោក ជាធាតុ ចម្បងនៅ ក្នុងនោះ។ តើអ្វីជា ជំនឿសាសនា?

២- ន័យនៃបញ្ញត្តិមួយចំនួន និង ន័យនៃប្រធានបទ

ប្រធានបទដែលខ្ញុំលើកយកមកចោទ និងធ្វើការស្រាវជ្រាវនៅពេលនេះ មានចំណង ជើងថា “សក្តានុពលនៃជំនឿសាសនា”។ តើវា មានន័យដូចម្តេច? អ្វីជា សក្តានុពល? អ្វីជា ជំនឿ? និងអ្វីជាសាសនា? អ្វីជាសក្តានុពល នៃជំនឿសាសនា?

នៅក្នុងអត្ថបទមុនៗដែលមិត្តអ្នកអានធ្លាប់បានអានរួចមកហើយនោះគឺ អត្ថបទស្តីពី “ជំនឿខ្មែរ” និងអត្ថបទស្តីពី “អត្ថន័យសាសនា” ។ ឥឡូវនេះ និងនៅពេលនេះ ខ្ញុំធ្វើការសិក្សា ស្រាវជ្រាវពី ជំនឿ និង សាសនា មួយផ្នែកទៀត ដែលផ្តោតជាសំខាន់ទៅលើ “សក្តានុពល” របស់ពួកវា។

ជំនឿសាសនា គឺជាបន្សំពាក្យពីរ ដែលមានន័យជ្រៅទាក់ទងទៅនឹងបញ្ហាចិត្ត សាស្រ្ត (Psychological issues) ដែលអាចឱ្យយើង និយាយបានថា សាសនា គឺជាចំណីស្មារតីរបស់ មនុស្ស ដែលពួកគេតែងត្រូវការជាប្រចាំ មិន អាចខ្វះបាន មិនថាយប់ឬថ្ងៃសម្រាប់ជីវិតរស់ នៅប្រចាំថ្ងៃរបស់ពួកគេ។ យើងអាចនិយាយ បានថា ទីណាមានមនុស្សរស់នៅទីនោះក៏ត្រូវ បានគេគិតផងដែរថាក៏មានសាសនាដែរ។ សាសនា និង ជីវិតមនុស្ស តែងប្រព្រឹត្តទៅ ជាមួយគ្នាជាដរាប មិនខុសអ្វីពី សង្គម និង នយោបាយ ដែលតែងត្រូវការគ្នាជាដរាប នោះឡើយ។ ហេតុនេះ ជំនឿសាសនា មាន សក្តានុពលដ៏ធំធេង ចំពោះជីវិតរស់នៅរបស់ មនុស្ស។

សក្តានុពល (potential) ន័យទី១ និយាយពី លទ្ធភាព (possibility) ដែល អាចធ្វើឱ្យអ្វីមួយកើតឡើងបាន ឬអាចឱ្យ គេអភិវឌ្ឍអ្វីមួយបាន។ ឧទាហរណ៍ ខេត្ត ក្រចះមានសក្តានុពលខាងវិស័យអេកូ ទេសចរណ៍។ ខ្ញុំទទួលស្គាល់ពីសក្តានុពល របស់យុវជនខ្មែរនៅក្នុងចលនាអភិវឌ្ឍ សង្គមជាតិ។ ន័យទី២និយាយពី គុណភាព (qualities) ដែលមានអត្ថិភាព ហើយដែល អាចឱ្យគេ អភិវឌ្ឍបាន។ ឧទាហរណ៍ សូម ប្អូនៗ និស្សិតទស្សនវិជ្ជាស្វែងរកបំពេញ សក្តានុពលរបស់ខ្លួន។ នាងបុស្បាមាន សក្តានុពលខាងសិល្បៈ ឬមានសក្តានុពល ជា សិល្បៈការិនី។ សក្តានុពលភាព (potentiality) និយាយពី អំណាច (power) ឬ គុណភាព (quality) ដែលមានអត្ថិភាព ប៉ុន្តែ នៅមិនទាន់ត្រូវបានគេអភិវឌ្ឍនៅ ឡើយទេ។ ឧទាហរណ៍ សក្តានុពលភាព របស់មនុស្សវ័យជំទង់នៅមិនទាន់ត្រូវ បានគេប្រើប្រាស់ដោយពេញលេញនៅឡើយទេ[1]។

ជំនឿសាសនា > ជំនឿ+សាសនា។ “ជំនឿ (faith = trust/confidence)” ការជឿ ជាក់ ឬការមានទំនុកចិត្តខ្លាំងទៅលើអ្វីមួយ ឬ​នរណា​ម្នាក់។ បើនៅក្នុងបរិបទសាសនា វាគឺ​ជា​ការជឿមាំលើព្រះ។ “ជំនឿ (belief = the feeling of being certain)” ការមានវេទនារម្មណ៍​ប្រាកដ​ថា​អ្វីមួយ មានអត្ថិភាព ឬមានពិត[2]។

ឯពាក្យថា “សាសនា (religion)” មាន​ន័យ​ខុសៗគ្នាទៅតាមមនុស្សដែល ធ្លាប់មាន​បទពិសោធន៍។ សាសនាគឺជាពាក្យដែលគេ​ប្រើ​ក្លាយ​មក​ពីពាក្យថា “សាសន” ដែលមាន​ន័យ​ថា ពាក្យ​បណ្តាំ, ពាក្យ​ផ្តាំ​ផ្ញើ; ពាក្យ​ប្រៀន​ប្រដៅ, ការ​ប្រៀន​ប្រដៅ; សាសនា, លទ្ធិ; ពាក្យ​បង្គាប់, ការ​បង្គាប់​បញ្ជា; ដំណឹង; សំបុត្រ; ពាក្យ​ប្រកាស, ការ​ប្រកាស​ប្រាប់; ការ​ជឿ​ស្ដាប់; ការ​ដាក់​ទណ្ឌ​កម្ម, ការ​ផ្ចាល​ទោស; ការ​កែ​សម្រួល; ការ​គ្រប់គ្រង; ការ​ត្រួតត្រា[3]។ ឧទាហរណ៍ សាសនា​ព្រះ​ពុទ្ធ, សាសនា​ព្រាហ្មណ៍, ឥស្លាមសាសនា, គ្រិស្តសាសនា។ សាសនាតាមន័យស័ព្ទអង់គ្លេស “religion” មាន​ន័យពីរបែប៖ ន័យទី១ គឺជាជំនឿទៅ​លើ​អត្ថិភាពរបស់ អាទិទេព (god) ឬទេព្តា(gods) ជាពិសេសជំនឿ ដែលថា អាទិទេព ឬទេព្តា​ទាំងនោះបានបង្កើត សាកលលោក (the universe) ហើយនិងផ្តល់ឱ្យ មនុស្ស (human beings) នូវ ធម្មជាតិផ្លូវចិត្ត ឬវិញ្ញាណ (spiritual nature) ដែលបន្តឱ្យមានអត្ថិភាពបន្ទាប់ពី​រលត់​រាងកាយទៅ។ ន័យទី២ សាសនា សំដៅយក ប្រព័ន្ធជំនឿក្នុងការគោរព បូជាដោយ​ឡែក​មួយ ដែលពឹងផ្អែកទៅលើ ជំនឿ​សាសនា​(religious belief)៖ សាសនាគ្រឹស្ត/សាសនាជ្វីវ (Jewish)/ សាសនាហិណ្ឌូ[4]។ ដូច្នេះ ជំនឿសាសនា ​​ គឺជាជំនឿអរូបី ដែលឋិតក្រៅខ្លួនមនុស្ស ពោល​គឺ ជំនឿលើព្រះ ឬ ភាវៈអធិធម្មជាតិ (superna-tural being) ហើយនិង ព្រលឹង (spiritual)។

ហេតុនេះន័យរួមរបស់ប្រធានបទ “សក្តានុពលនៃជំនឿសាសនា” គឺផ្តោត ការសិក្សាស្រាវជ្រាវជាសំខាន់ទៅលើ លទ្ធភាព នៃជំនឿសាសនា ដែលអាចជួយឱ្យមនុស្ស​មានសេចក្តីស្ងប់, មានលំនឹងផ្លូវ ចិត្ត, និង​មាន​វិបុលភាពខាងរាងកាយ (សុខទាំង​កាយ​សប្បាយ​ទាំងចិត្ត)។ តើ កត្តាអ្វីខ្លះដែល​ជំរុញ​ឱ្យមនុស្សចាប់ផ្តើម ជំនឿសាសនាដំបូង​របស់ពួកគេឡើង?


[1]Jonathan Crowther, Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English,  Oxford University Press, Oxford New York, 5th Ed, 1995, p 902

[2] Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, 3rd ed. p faith, p belief

[3] ជួនណាត, វចនានុក្រមខ្មែរអេឡិចត្រូ និច,  រក្សាសិទ្ធិដោយវិទ្យាស្ថានពុទ្ធ សាសនបណ្ឌិត្យ, ២០០៨, ទំព័រ សាសន

[4]Jonathan Crowther, op. cit., p 988

៣- ការចាប់ផ្ដើមជំនឿសាសនាដំបូង

ជំនឿសាសនា ឥតកើតដំណាល គ្នានឹងកំណើតមនុស្សនោះទេ ពីព្រោះនៅ ក្នុងរបបកុម្មុយនិស្តបុព្វកាល គឺនៅពេល ដែលមនុស្សមិនទាន់ចេះធ្វើទស្សនវិជ្ជា (philosophize)មានន័យថា នៅពេលដែល មនុស្សមិនទាន់ចេះឆ្ងល់ មិនទាន់ចេះគិត នៅឡើយនោះ នៅពេលនោះពួកគេនៅ មិនទាន់មាន ជំនឿសាសនា នៅឡើយទេ។ ទើបមកដល់ចុងរបបនេះ គឺនៅពេលដែល ពន្លកទស្សនវិជ្ជា ចាប់ផ្តើមដុះឡើង គឺវា ស្តែងឡើងនៅក្នុង ជំនឿទេវកថា (theology),  ជំនឿតូតឹមនិយម[1] (totemism), និង ជំនឿ វិញ្ញាណនិយម (animism)។ ជំនឿទាំងនេះ គឺជារូបរាងពិតនៃ ជំនឿសាសនា។ ហេតុនេះ គេអាចនិយាយបានថា ពន្លកទស្សនវិជ្ជា បាន ចាប់ផ្តើមនៅក្នុង ជំនឿសាសនា។ ជំនឿ សាសនា បានបន្តអភិវឌ្ឍទៅតាម ដំណើររីក ចម្រើនរបស់ទស្សនវិជ្ជា។   

នៅក្នុងការដោះស្រាយចម្ងល់ថាតើ សាសនាកើតឡើងយ៉ាងដូចម្ដេចនោះ គឺ​ជា​ចំណោទមួយដែលតែងតែចោទសួរ ជាញឹក​ញយ ទាំងអ្នកមានគំនិតសាមញ្ញ ទាំងបញ្ញវ័ន្ដ​ដែលចាប់អារម្មណ៍ទៅលើវិធីផ្សេងដែល​សាសនាបានជះឥទ្ធិពលទៅលើការគិត និងវិធី​ផ្សេងៗរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗ ឬក្រុម។ ស្មេរជាច្រើន​បាន​ចាប់ផ្ដើមពីឬសគល់សាសនា រហូតដល់​កត្ដាមួយចំនួនដែលគេអាចធ្វើចំណាត់ថ្នាក់ ទៅជា២ ប្រភេទធំៗ គឺ ៖ កត្តាមនុស្ស (human) និង កត្តាចក្រវាឡ (cosmic)។ ប្រភេទទី១ ទាក់ទង​ ដល់ ធម្មជាតិមនុស្ស (the nature of man) ជាពិសេស សមាស ភាពចិត្តសាស្ដ្រ (psychologi-cal makeup) របស់គេ។ ប្រភេទទី២ ទាក់ទងទៅ នឹង ធម្មជាតិ​ពិភពលោក (the nature of the world) ដែល​មនុស្ស​រស់នៅៗក្នុងនោះ។ ការ ពិភាក្សាពី​ប្រភេទ​នីមួយៗ ប្រព្រឹត្តទៅទៅតាម លំដាប់​លំដោយ​ដូចខាងក្រោម៖

មានមនុស្សជាច្រើនដែលតាមដានពី  ការចាប់ផ្តើមរបស់សាសនាចំពោះ “វេទនា​រម្មណ៍ដែលមិនអាចពន្យល់បានអំពី ពិសិដ្ឋភាព (the holy)” ហើយនិង “ការវាយ​តម្លៃ​ពីអ្វីមួយថាជា ភាពសិក្តិសិទ្ធិ​ឬ​ពិសិដ្ឋភាព​(sacred)” ដែលមនុស្សសម័យដើមនិយាយ​ប្រាប់ពីការដែលពួកគាត់ធ្លាប់មានបទពិសោធន៍ ជាមួយ។ ពួកគេចាត់ទុក វេទនាអារម្មណ៍ និង វត្ថុស័ក្តិសិទ្ធិ បែបនេះថាជាការបង្ហាញពី អត្ថិភាព នៃភាវៈអាថ៌កំបាំង (invisible Being) ដែល អំណាចគ្មានព្រំដែន (limitless powers) របស់​ភាវៈនេះអាចបង្កឱ្យពួកគេសុខ និងមាន​គ្រោះថ្នាក់បានដោយផ្អែកទៅលើ ទំនាក់ទំនង​របស់ពួកគេជាមួយភាវៈនេះ។ ដើម្បីសុំការ​អនុគ្រោះ​ដូចជាការការពារ, ការប្រមូល​ភោគផល​បានល្អ, ឬការយក ឈ្នះក្នុងសមរភូមិ មនុស្សត្រូវតែគោរព និងសែនព្រេនដល់ ភាវៈ​ពិសិដ្ឋ និង មាន ឬទ្ធានុភាព នេះ។ វត្ថុស័ក្ដិសិទ្ធិ (Sacred objects) ដែលគេចាត់ទុកថា ជា​តំណាង នៃភាវៈនេះត្រូវគេរៀបចំទុកឱ្យនៅ​ដោយឡែកពីមនុស្ស ហើយថែរក្សាមិនឱ្យ​ប្រឡាក់ប្រឡូសជាមួយនឹង វត្ថុមិនពិសិដ្ឋ (unholy things) ដោយគិតរួមទាំងខ្លួនឯងផង​ដែរ។ មនុស្សសម័យបុព្វកាល ថាតើពួកគេមាន លទ្ធភាពអាចបែងចែកវត្ថុមួយចំនួនថា ជា​វត្ថុស័ក្ដិសិទ្ធិដូចម្តេចនោះ គឺពិបាកនឹងកំណត់​បាន​ណាស់។ វាអាចទៅរួចដូចដែលទស្សន​វិទូនានាបានបង្កើតទ្រឹស្តីថា វាគឺជាលទ្ធផល​នៃ​បទពិសោធន៍ របស់មនុស្សដែលទៅហួស​ពីការគ្រប់គ្រង និង ការយល់ដឹងរបស់គេបាន។ បើតាម លោក ហ្វវ  (Houf) យល់ថា៖ “បើតាម គំនិតទូលំទូលាយចំពោះវត្ថុពិសិដ្ឋ ការចាប់​ផ្តើមសាសនាដំបូងមកពីការមានវេទនា​រម្មណ៍ថា វត្ថុនានា មានលក្ខណៈ អាថ៍កំបាំង (mysterious), ស័ក្ដិសិទ្ធិ (sacred) និងមាន ឬ​ទ្ធានុភាព (powerful) ហើយនិងមានសារៈ​សំខាន់​យ៉ាងចាំបាច់ចំពោះ សុខុមាលភាព​របស់​មនុស្ស (human welfare) ដែលទាមទារឱ្យ​គេយកចិត្ដទុកដាក់ និងពិនិត្យពិច្ច័យឱ្យបាន​ហ្មត ចត់។ ការមាន វេទនារម្មណ៍អំពីស័ក្ដិសិទ្ធិ នេះបានរីកលូតលាស់ដោយសារតែកត្ដា ខាង​ក្រៅ​ទៅលើបុគ្គលម្នាក់ៗ ប៉ុន្ដែវាបានដិតជាប់​នៅ​ក្នុង​គំនិត និងការរំភើបចិត្ត (emotions) យ៉ាង​មាន​ឬទ្ធានុភាព ហើយ ជះឥទ្ធិពលយ៉ាង​ខ្លាំងក្លា​មកលើ ជីវិត” [2]។

ផ្តើមចេញពីទស្សនៈវិស័យខុសគ្នា សាសនាត្រូវបានប្រព្រឹត្តទៅតាម បំណង ប្រាថ្នា របស់មនុស្សដើម្បីរស់នៅ ឬ តម្រូវ ការ (desire) ដើម្បីឱ្យជីវិតរស់នៅមួយ ពេញលេញ និងគ្រប់គ្រាន់។ សាសនាត្រូវ បានគេទទួលយក​ធ្វើជាមធ្យោបាយមួយ ដែលតាមរយៈ​មធ្យោបាយ​ ​នេះ មនុស្ស អាចសម្របខ្លួន​ទៅក្នុង​ពិភពលោក​ដែលគេរស់នៅៗក្នុងនោះបាន ហើយវាជា​ដំណើរ​ការបទពិសោធន៍បំពេញ​ចិត្ត​មួយ ហើយ ​​និង​ជីវិត​មានន័យមួយ។ សាសនា ក៏បាន​រីកចម្រើន​ ផងដែរ ដោយសារ​តែការរលឹក​ដឹង​របស់​មនុស្ស ហើយនិងការទទួលស្គាល់ពិភព​ដ៏ល្អវិសេស​មួយ ដែលផ្ដល់​ខ្លឹមសារនិងសារៈសំខាន់ ​ចំពោះជីវិតរបស់គេ។ សាសនាគឺជាការឆ្លើយ​តបរបស់មនុស្សចំពោះ​វត្ដមាននៃពិភពអាថ៌​កំបាំង (an unseen world) ដែល​នាំឱ្យគេស្ងើច​សរសើរ គោរពនិងជឿ​ជាក់។

ហេតុដែលនាំឱ្យមនុស្សមានលក្ខណៈ​សាសនា ត្រូវបានបញ្ជាក់គុណសម្បត្តិគ្រប់​គ្រាន់​ដាច់ដោយឡែកចំពោះ ធាតុជាក់លាក់​នានា​ដែលមាននៅក្នុង សមាសធាតុចិត្ដវិទ្យា (psychological composition) របស់គេ។ ធាតុទាំង​នេះ​​មានដូចជា ទំនោរសភាវគតិ (instinctive tenden­cy) ឬ ទំនោរធម្មជាតិ (natural tenden­cy) ដែល​គេចាត់ទុកថាជាផ្នែកមូលដ្ឋាននៃ​ធម្មជាតិ​របស់មនុស្ស ហើយ និងបង្កើតជាមូលដ្ឋាន ត្រៀមមួយសម្រាប់អភិវឌ្ឍន៍សាសនានៅក្នុង បុគ្គលម្នាក់ៗ។ ធាតុចិត្តសាស្រ្ត ទាំងនេះមាន ដូចជា ការភ័យខ្លាច (fear), ការកោតស្ញប់ស្ញែង (awe), គរុការភាព (reverence ការបង្អោនខ្លួន គោរព), សេចក្ដីស្រឡាញ់ (love) នៅ គ្រប់ទម្រង់ របស់វា, ភាពជាក្រុម  (gregariousness) ឬ សង្គមីយភាព (sociability), ការចង់ដឹងចង់ឃើញ (curiosity), ការ ស្តាប់បង្គាប់ (submissiveness) ក៏​ដូចជា សេចក្តីអះអាង (assertiveness) ជាដើម។ ធាតុបីដំបូង គឺ ការភ័យខ្លាច, ការ កោតស្ញប់ស្ញែង និង គរុការភាព ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាធាតុ​សំខាន់ជាងគេក្នុងចំណោមធាតុទាំងប្រាំបី​ខាងលើ។ ការភ័យខ្លាច (fear) គឺជា វេទនារម្មណ៍ មូលដ្ឋាន ហើយនិងជាធាតុមូលដ្ឋានមួយទៅ​លើការកោតស្ញប់ស្ញែង (awe) ដែលវេទនារម្មណ៍​ សាសនា (religious feelings) ចាប់ផ្តើមកើត​ឡើង។ ការកោតស្ញប់ស្ញែង បណ្តាលឱ្យមាន​វេទនារម្មណ៍អំពី គរុការភាព ដែលត្រូវបាន​គេជឿថាជា “សញ្ញាសម្គាល់ សាសនា (hallmark of religion)” [3]។

មានកត្ដាដទៃៗទៀតដែលជះឥទ្ធិពល មកលើមនុស្ស ដើម្បីឱ្យបានទៅជា សាសនា  គឺ ពិភពធម្មជាតិ (the natural world) ដែលគេកំពុង រស់នៅៗក្នុងនោះ។ ពិភពលោករបស់យើង មានលក្ខណៈ អស្ចារ្យ និង អាថ៌កំបាំង ពេក ណាស់ ដែលគ្រប់សម័យកាល ចាប់តាំងពី សម័យបុព្វ កាលរហូតមកដល់សម័យទំនើប មនុស្ស មានការងឿងឆ្ងល់, ច្របូកច្របល់, និង មានបញ្ហា ដោយសារតែការកើតឡើងនៅក្នុង ពិភពលោកនេះ មិនអាចឱ្យគេទស្សន៍ទាយ, គ្រប់គ្រង, ឬពន្យល់បាន។  មនុស្ស អសមត្ថភាព, ការទាល់ប្រាជ្ញា (baffled), ភាពច្របូកច្របល់នៅ ក្នុងចិត្ត (confused) ហើយនិងការមានបញ្ហា ដោយសារតែការ កើតឡើងក្នុងលោកនេះ មិន​មាន​លទ្ធភាព ព្យាករណ៍, គ្រប់គ្រង ឬ ពន្យល់​បាន។ គ្រោះមហន្តរាយធម្មជាតិ (natural calamities) ដូចជា គ្រោះរាំងស្ងួត (drought) , គ្រោះ​ទុរភិក្ស (famine), ឬឧបទ្រព ចង្រៃ (pestilence) និងសោកនាដកម្ម (tragedy) ផ្ទាល់ខ្លួនដូច ជាការយកឈ្នះលើខ្លួនឯង (personal defeat), ភាពអាម៉ាស់ (humilia-tion) និងសេចក្ដីស្លាប់ (death) សុទ្ធតែជាឧទាហរណ៍ អំពីបាតុភូតគួរឱ្យកោតខ្លាចធម្មជាតិ។ បើទោះ ជាមានការរីកចម្រើនយ៉ាងខ្លាំងក្លាខាង វិទ្យាសាស្ដ្រ និងបច្ចេក វិទ្យាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏នៅតែមិនអាចប្រៀបផ្ទឹមទៅនឹង ភាពមិន អាចទាយទុក បាន (unpredictableness), អាថ៍ កំបាំង (mystery) ហើយនិង ភាពអស្ចារ្យ របស់ ពិភពធម្មជាតិនោះដែរ។ ដោយឈរលើមូលហេតុ បែបនេះហើយទើបបានជាមនុស្សនាំគ្នាបង្កើត​ជំនឿមួយថា មាន ភាវៈអធិធម្មជាតិ (supernatural Being) មួយដែលបង្កឱ្យវត្ថុ ទាំងនេះ​កើតមានឡើង ហើយគោលបំណង របស់ភាវៈអធិធម្មជាតិនោះ មនុស្សមិនគួរឆ្ងល់ ឬមានសង្ឃឹមយល់ដឹងដោយពេញលេញនោះ បានទេ។ ជំនឿបែបនេះបានជំរុញមនុស្សឱ្យ បែរទៅរក ភាវៈអធិធម្មជាតិ នេះ ដោយធ្វើការ បួងសួង គោរពបូជាចំពោះព្រះអង្គ ហើយនិង រៀបចំធ្វើបុណ្យទាន (rites) ដើម្បីសុំការ អនុគ្រោះប្រកបដោយ សេចក្តីសន្តោសប្រណី (benevolence) ពី ភាវៈសព្វានុភាព (all powerful Being) នេះ។ តើជំនឿសាសនាមានសក្តានុពល អ្វីខ្លះ ចំពោះជីវិតរស់នៅរបស់មនុស្ស?   


[1] ឆយ យីហ៊ាង, “ប្រវត្តិទស្សនវិជ្ជាបស្ចឹម ប្រទេស, ប្រវត្តិទស្សនវិជ្ជាបូរាណសម័យ ក្រិក”,សាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទភ្នំពេញ, ១៩៩៤, ទំព័រ ៤

[2] Venancio B. Ardales, “Introductory text to philosophy,” 2nd printing, New York, 1974, p 146

[3] Venancio B. Ardales, op. cit., p 146

៤. សក្តានុពលនៃជំនឿសាសនា

នៅក្នុងផ្នែកមុនៗ ដូចជានៅក្នុងផ្នែក និយមន័យ ឬការចាប់ផ្ដើមសាសនាដំបូងជាដើម សុទ្ធតែនិយាយទាក់ទងទៅនឹង សាសនា គឺក្នុង បំណងផ្ដល់ឱ្យអ្នកអាន នូវ គំនិតអំពីសក្តានុពល​ ដែលសាសនា បានបំពេញនៅក្នុងជីវភាពរស់​នៅរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗ និងសង្គមទាំងមូល។ នៅក្នុង ផ្នែកសក្តានុពលនៃជំនឿសាសនានេះ ខ្ញុំនឹងនិយាយជាពិសេសទៅលើសក្តានុពលនៃជំនឿសាសនាទូទៅដែលបានរៀបចំឡើង និង​នៅតែដំណើរការដូចអ្នកប្រាជ្ញធ្លាប់បាន​យល់​ដឹងនៅក្នុងវិស័យទស្សនវិជ្ជានិង​សង្គមវិជ្ជា​ស្រាប់។ សក្តានុពលនៃជំនឿសាសនាទាំងនេះ​បានបង្កើតឡើងប្រៀបដូចជាស្ថាប័នសង្គម នីមួយៗ ដូច្នេះដែរ ពោលគឺ សាសនាមាន​អត្ថិភាព និងសក្តានុពលភាពដើម្បីបំពេញ​តម្រូវការជាក់ស្តែងរបស់មនុស្ស។

មានសេចក្តីពន្យល់មួយអំពីកំណើត និងការរីកចម្រើនរបស់សាសនានោះគឺ ឆន្ទៈ (will) ឬ តម្រូវការ (desire) រស់នៅរបស់មនុស្ស។ ជំនឿសាសនាគឺជា មធ្យោបាយមួយដែលតាម​រយៈ​មធ្យោបាយនេះ  មនុស្ស មានលទ្ធភាព​អាចសម្របខ្លួនទៅនឹង ពិភពលោក ឬពិភព ធម្មជាតិ ដែលពួកគេកំពុងរស់នៅជាមួយ ក៏​ដូចជាចូលរួមរីករាយនឹងជីវិតពេញលេញ និងមានន័យខ្លឹមសារមួយដែរ។ កត្ដាជីវសាស្ដ្រ នេះ ក៏ជាចំណុចចាប់ផ្ដើមល្អមួយនៅក្នុងការ​គិត​ពិចារណាពី សក្តានុពលនៃជំនឿសាសនា ផងដែរ។ ពីព្រោះ ថា រាល់សកម្មភាពរបស់​មនុស្សម្នាក់ៗ ឬក្រុមសង្គម គឺត្រូវដឹកនាំឆ្ពោះ​ទៅ​រកជំនួបមិនត្រឹមតែ តម្រូវការជីវសាស្ដ្រ (the biological needs) ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែ គ្រប់តម្រូវការ របស់មនុស្សទៀតផង។ ដូច្នេះ គ្មានអ្វីដែលត្រូវ​សង្ស័យទៀតទេថា សាសនាជាមធ្យោបាយ​ដែលត្រូវសម្តែង ពីសក្តានុពលប្រែប្រួល​ជាច្រើនដើម្បីបំពេញនឹងតម្រូវការទាំងនេះ។

ជំនឿសាសនាមានសក្តានុពល សំខាន់ៗ​ ពីរយ៉ាង ពោលគឺ សក្តានុពល វិជ្ជមាន និង សក្តានុពលអវិជ្ជមាន។

 

៤.១. សក្តានុពលវិជ្ជមាន

សក្តានុពលវិជ្ជមាននៃជំនឿសាសនា ចង់និយាយពី អានុភាព ឬគុណភាព នៃជំនឿ​អរូបី (the unseen spirit), ជំនឿ ព្រេងកថា (legend), ជំនឿអធិធម្មជាតិ (supernatural Being), ជំនឿលើព្រះបង្កើត បំផ្លាញលោក (Creator and Destroyer), ឬជំនឿ​អច្ឆរិយជន​(supernatural Being) របស់សាសនា សុទ្ធសឹង​តែជា ជំនឿអរូបី (unseen belief) ដែលមិនមាន​ពិត​នៅលើលោកនេះទេ ប៉ុន្តែជំនឿនេះមាន​សក្តានុពលដ៏ធំធេងអាចឱ្យអ្នកជឿប្រែក្លាយវា​មកជា តថភាពនៃជីវិតពិត (the reality of real life) នៅលើផែនដីនេះបាន។ ករណីនេះ កើត​មាន​ពិតជាមួយនឹងប្រាសាទអង្គរវត្ត ដែលជា​កំពូលស្ថាបត្យកម្មទេវកថាខ្មែរ (the supreme Khmer mythological architecture) នាសម័យ​បុរាណ​ដ៏រុងរឿង។

ប្រាសាទអង្គវត្តត្រូវបានគេកសាងឡើងសម្រាប់ថ្វាយព្រះបាទ សូរ្យវរ្ម័នទី២ (Suryavarman II) នៅដើមសតវត្សទី១២ ដើម្បីឧទ្ទិសចំពោះព្រះវិស្ណុ[1]។ មានអត្ថបទ មួយ​សរសេរពីអង្គរវត្តថា “ពីរឿងព្រេងកថា មក​ជា​ជីវិតពិត (from legend become to real life)”។ ឃ្លានេះចង់បង្ហាញឱ្យឃើញពីគំនិតច្នៃប្រឌិត​របស់បុព្វបុរសខ្មែរពីជំនឿ សាសនាអរូបី ឬ​ទេវកថា មកជារូបី ដែលជាតថភាពដើម្បីបម្រើ​ដល់ការរស់នៅរបស់ប្រជាជនខ្មែរ។ រឿងនេះ មិនថាតែប្រាសាទអង្គវត្តនេះទេដែលមាន​លក្ខណៈបែបនេះ សូម្បីតែប្រាសាទបាយ័ន, ប្រាសាទ នាគព័ន្ធ...នៅក្នុងជំនឿពុទ្ធសាសនា​មហា យានខ្មែរ, វត្ត (ព្រះវិហារ) ឬបល្ល័ង្គព្រះ នៅក្នុងជំនឿពុទ្ធសាសនាថេរវាទតាំងពី ក្រោយសម័យអង្គរ រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ នេះក៏ដោយក៏មានលក្ខណៈទេវកថាដែរ។ ប្រាសាទបាយ័នជាប្រាសាទខ្មែរដ៏ល្បីល្បាញ និងតុបតែងដោយរឿងរ៉ាវជីវិតពិត និងតួ អង្គសង្រ្គោះនៃអង្គពោធិសត្វលោកិតេស្វរៈ យ៉ាងសម្បូរបែប។ ប្រាសាទនេះសាងសង់ ឡើងនៅចុងស.វ.ទី១២ ឬដើមស.វ.ទី១៣ ជា​ប្រា សាទសំខាន់របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ថ្វាយចំពោះព្រះពោធិសត្វ ដែលមានបដិមា​ព្រះអង្គ (ជ័យវរ្ម័នទី ៧) គឺជាតួអង្គតំណាង។ ចំពោះព្រះវិហារដែលជាទីតម្កល់ព្រះពុទ្ធរូប ត្រូវបានគេកសាងឡើង ដោយទម្រ ឬខឿន​ចែក​ជា​៣ថ្នាក់។ ថ្នាក់លើទី១ ដែលមានតម្កល់​ព្រះពុទ្ធរូប គឺជា ឋានទេវលោក (ឋានលើ), ថ្នាក់​បន្ទាប់ ទី២ ជាឋានមនុស្សលោក (ឋាន​កណ្តាល), ហើយនិងថ្នាក់ទី៣ជាទីអបាយភូមិ (ឋានក្រោម)។ នៅក្នុងជំនឿពុទ្ធសាសនាខ្មែរ ឋានទាំង៣នេះមានទំនាក់ទំនងជាមួយ គ្នា។ ឯបល្ល័ង្គព្រះមានសណ្ឋាន៣ថ្នាក់ ក៏ឋិតនៅ​ក្នុង​ជំនឿនេះដែរ។

ប្រាសាទអង្គវត្ត បើតាមជំនឿដែល គេ​និយាយតៗគ្នាមកថា គឺជាក្រោលគោរបស់ព្រះ​ឥន្ទ ដែលព្រះពិស្ណុការ (ព្រះ​វិស្សកម្មទេវបុត្រ) បានស្រឡាញ់ពេញចិត្ត ជាងប្រាសាទត្រៃត្រឹង្ស ​នានាផ្សេងទៀតរបស់ព្រះឥន្ទ ដើម្បីយកមក​កសាងនៅលើផែនដីនេះ។ បើតាមការ​ស្រាវជ្រាវ​​របស់ ហ្ស. សឺដែស (G. Coedes) លោកមានមតិថា ប្លង់ប្រាសាទអង្គរដែលមាន កំពែង, គូទឹក, ប្រាង្គកណ្ដាល និង ទា្វប្រាសាទ ជា ពីរ៉ាមីត ស្ពានបង្កាន់ដៃនាគ...  គឺគ្មានអ្វី ក្រៅពីការបកស្រាយអំពី ទេវកថានៃលោក ធាតុវិទ្យាហិណ្ឌូ មកជារូបភាពជាក់ស្ដែង អំពីថ្ម​នៅលើភពផែនដីយើងឡើយ។

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

នៅក្នុងជំនឿព្រហ្មញ្ញសាសនា គេប្រើ បញ្ញត្ដិកម្ម អំពីពិភពលោកថា ទ្វីបធំមួយហៅថា ជម្ពូទ្វីប ដែលនៅចំកណ្ដាល មាន ភ្នំព្រះសុមេរុ ព័ទ្ធដោយពិភពតារា។ ជម្ពូទ្វីបមានទ្វីប៦ និង មហាសមុទ្រ៧ ព័ទ្ធជុំវិញដែលមានមហា​កំពែង​ថ្មជាព្រំដែន។ នៅលើ កំពូលភ្នំព្រះសុមេរុ ជា ស្ថានរបស់ព្រះព្រហ្ម គឺជា ស្ថានទេវលោក ដែលមានទិសទាំង៨ជាឆ្មាំការពារ។

ជាការពិតណាស់ ដែលអ្នកនគរូប នីយកម្មហិណ្ឌូ និងកម្ពុជាមិនបានស្ថាបនា ឱ្យ​បាន​សព្វគ្រប់ដូចក្នុងទេវកថា។ ប្រា សាទ តាំង​នៅកណ្ដាលទីក្រុង គឺជា ភ្នំមេរុ, ជញ្ជាំង​កំពែង​ព័ទ្ធជុំវិញ ទុកដូចជាជញ្ជាំងសិលាព័ទ្ធជុំវិញ​សកលលោក និង គូទឹក ទុកដូចជាមហាសាគរ។ ការនិយាយបែបនេះ ពុំមែនជាលទ្ធផលនៃ​មនោគតិដ៏ហួសហេតុនោះទេ តែនេះគឺជា គំនិត​ដែលមាននៅក្នុង អក្សរសិល្ប៍ ដែលកវី​ហិណ្ឌូបាន និពន្ធឡើងដូចជាអ្នកប្រាជ្ញ​អក្សរសាស្ដ្រ ខ្មែរបានចារសិលាចារឹក​នៅ​ប្រាសាទនានា ក្នុងប្រទេសកម្ពុជាសម័យ​បុរាណ[2]។

តាមជំនឿ និងការចង្អុលបង្ហាញ របស់លោក សឺដែស ពីបញ្ញត្តិកម្មខាងលើ អង្គរវត្តមិនមែនជាប្រាសាទនៅលើផែនដីនេះទេ តែជាប្រាសាទសួគ៌នៅឋានព្រះ ឥន្ទ។ តាម​លំអាននេះដែរ បើយើងសង្កេត មើលប្រាសាទ​នេះ​នៅក្នុងមនោគតិដ៏ជ្រាលជម្រៅ នោះគេ​នឹង​រក​ឃើញ​ពីទិដ្ឋភាពពិតប្រាកដថា ផ្លូវចាក់​កៅស៊ូ​ពីត្បូង ទៅជើងឆ្ពោះទៅប្រាសាទបាយ័ន ជាផ្លូវ ដែលនៅជាប់នឹងជណ្តើរបង្កាន់ដៃនាគ ឡើងចូលទៅក្នុងប្រាសាទអង្គរវត្តខាងលិច គឺជាឋានមនុស្ស (ឋានកណ្តាល ឯឋានក្រោម បាត់​រូបភាព តែបើគេសញ្ជឹង គិត គេនឹងរក​ឃើញ)។ ពេលគេជាន់ជើង លើជណ្តើរបង្កាន់​ដៃ​នាគ​ខាងលិច មួយ ពីរ បី... ចូលទៅក្នុង​ប្រាសាទ​ មានន័យថា គេកំពុងធ្វើដំណើរឡើង​ទៅឋានសួគ៌ (សូមមើលរូប)។ ពេលគេចូលនិង​ឡើងទៅ ដល់ប្រាង្គធំកណ្តាល មានន័យថា គេ កំពុងនៅជាមួយអាទិទេពអង្គព្រះវិស្ណុនៅ ឋានសួគ៌ ដែលមានព្រះបាទ សូរ្យវរ្ម័នទី២ ជាតំណាងនៅទីនោះ។

ទិដ្ឋភាពនេះមិនខុសអីពីទិដ្ឋភាព ជណ្តើរមាសប្រាក់និងកែវ ឬនៅក្នុងអត្ថបទ​ខ្លះថាជាជណ្ដើរ៧ពណ៌ដែលជារូបគំនូរព្រះ​ពុទ្ធសាសនាសម័យទំនើបដែល បង្លាញអំពី​ព្រះ​ពុទ្ធ​យាងចុះពីស្ថានត្រៃ ត្រឹង្ស បន្ទាប់ពី​បាន​ទេសនា​ប្រោសពុទ្ធ មាតាតាមជណ្ដើរមាស​ប្រាក់ និងកែវនេះ នោះឡើយ។

 

៤.២. សក្តានុពលអវិជ្ជមាន

ផ្ទុយទៅនឹង សក្តានុពលវិជ្ជមាននៃ ជំនឿសាសនា ខាងលើ សក្តានុពលអវិជ្ជមាន​នៃជំនឿសាសនា ចង់សំដៅជាសំខាន់ ទៅលើ លទ្ធភាពនៃជំនឿអរូបី ឬជំនឿអធិ ធម្មជាតិ ដែលមិនមាន សច្ចភាព (truth) ឬ តថភាព (reality) ហើយដែលអាចបង្ក ឬ ជំរុញអ្នកជឿឱ្យជឿថា មានអពិត។ ជំនឿបែបនេះគេហៅថា ជំនឿ​គ្មាន​ផល (faith without result) គឺមានតែហេតុ​ផ្តើម​ពោលគឺ មានតែជំនឿតែអត់ដែលឃើញ ឱ្យផលពីជំនឿនោះវិញទេ។ ជំនឿបែបនេះ​មាន​លក្ខណៈអសកម្ម បើអ្នកណាម្នាក់ហ៊ានទទួល អ្នកនោះនឺងត្រូវចំណាយទ្រព្យធន ឬពេលខ្លះ​អាច​ប៉ះពាល់ដល់អាយុជីវិតទៀតផង។ ឧទាហរណ៍ នៅក្នុង ពិភពលោកព្រះដែល​មាន​ឬទ្ធិ​មានមកពី គ្រប់សាសនា តែសង្រ្គាមលោក​លើកទី១ ទី២ ហើយសព្វថ្ងៃសង្រ្គាមដែល​រុស្សីបង្កឡើងនៅអ៊ុយក្រែន សង្រ្គាមនៅភូមា សង្រ្គាមថៃឈ្លានពានខ្មែរ និងគ្រោះរញ្ជួយ​ស៊ូណាមិ នៅតែកើតមានជាហូរហែរ អត់ដែល​ឃើញព្រះមកពីសាសនាណាមួយអាចបញ្ឈប់​បាន។ តើព្រះមានពិតមែនដែរឬអត់? ជំនឿ​ប្រភេទ​នេះកើតចេញមកពីរវាងមនុស្សពីរពួក គឺ បញ្ញាជន (intellectual) និងអវិជ្ជាជន (ignorant man)។

បញ្ញាជន នៅទីនេះចង់និយាយសំដៅ​ទៅដល់ជនទាំងឡាយដែលមាន បទពិសោធន៍ ឬ ពុទ្ធិច្រើន សព្វយ៉ាង ជា ពិសេសចេះដឹងច្រើន​ ក្នុងរឿងសាសនា រហូតដល់អាចឱ្យគេហៅបាន​ថាជា សព្វបញ្ញុជន (scholars) ក៏បាន ហើយយក​​  បទ ពិសោធន៍ ឬ ពុទ្ធិ ដែលពួកគេចេះដឹង ច្រើន​នេះទៅប្រើខុសក្នុងគោលបំណង បំភាន់​អ្នកជឿឱ្យយល់ខុស ជឿខុស និង ប្រតិបត្តិខុស ដើម្បីទាញយកប្រយោជន៍ អ្វីមួយពីពួកគេ។ និយាយឱ្យចំក្នុងន័យ នេះ គឺចង់សំដៅចំពោះ បញ្ញាជនទាំងឡាយ ដែលដូចភាសាក្រិច​បុរាណ​ហៅថា ពួកសូហ្វីស ឬ សូហ្វីសវិទូ នេះ​ឯង។

សូហ្វីសវិទូ (Sophists) ន័យដើម របស់​ពាក្យ​​នេះគឺ អ្នកប្រាជ្ញ, អ្នកមានបទ ពិសោធន៍, អ្នករកឃើញ។ ប៉ុន្តែ ចាប់ពីពាក់កណ្តាលក្រោយ​ ស.វ.ទី៥មុនគ.ស ពាក្យនេះបានក្លាយទៅជា​ឈ្មោះ​សម្រាប់ហៅ ទស្សនវិទូពិសេសៗ ពោល​គឺ ទស្សនវិទូដែលមានឯកទេសខាងការស្រាវជ្រាវ, ខាងសិល្បៈវោហារ, ខាងសិល្បៈពិភ្សា​វែកញែក, និង ខាងសិល្បៈគូសបញ្ជាក់ឱ្យបាន ច្បាស់លាស់។ សូហ្វីសមួយចំនួនជា អ្នក វិជ្ជាសមោធាន (encyclopedist) ដូចជា ហ៊ីពីយ៉ាស (Hippias) បង្រៀន​ពិជគណិត, ធរណីមាត្រ, តន្រ្តី, តារាវិទ្យា, បច្ចេកទេស, បុរាណវត្ថុវិទ្យា, និងបង្រៀនពីវណ្ណកម្ម នៃអ្នកកវីហូម៉ែរ។ អង់ទីហ្វុង បង្រៀន រូបវិទ្យា និងវិធីរកផ្ទៃក្រឡា​មណ្ឌល។ ប្រូឌី កូស បង្រៀនរូបវទ្យានិង​សីលវិជ្ជា។ ប៉ុន្តែ នៅសម័យក្រោយមក ពាក្យ​នេះបានក្លាយទៅជា ពាក្យថ្លុកកម្លែង ដែលត្រូវ​គេមើស្រាលទៅវិញ ដោយសារតែពួកគេ ជា​ពួកបោកបន្លំខ្វះមនសិការ ពឹងផ្អែកទៅលើ​ផលប្រយោជន៍។ ដោយហេតុនេះ ហើយបាន​ជាមកដល់ពាក់កណ្តាលដើម ស.វ.ទី ៤មុន​គ.ស សូហ្វីសវិទូមួយចំនួនធំ បានក្លាយជា គ្រូ​មន្តអាគមន៍ខាងភាសា និងក្លាយជា អ្នកនិយា​យ បំភាន់ការពិត ធ្វើឱ្យពាក្យ សូហ្វីស ក្លាយជា​ពាក្យ មួយដែលគួរមើលងាយនោះ[3]។ ឧទាហរណ៍អំពីការ បំភាន់សច្ចភាពរបស់ ហ្សេណូ (Zeno) ជា សូហ្វីសវិទូក្រិក លោក​និយាយថា ព្រួញ ដែលគេបាញ់ទៅ ត្រូវឈប់​ជា​បន្តបន្ទាប់ នៅលើចំណុចនីមួយៗ លើ​ទីតាំង ​នីមួយៗ នៅលើផ្លូវហោះទៅរក​គោលដៅ។ ហេតុនេះ ទោះបីវាហោះក្នុងរយៈពេលខ្លីក៏​ដោយ ក៏វាបានឈប់ស្ងៀមនៅលើចំណុច​នីមួយៗនៃផ្លូវនេះដែរ។ ផលបូកនៃជំហប់ស្ងៀម គឺជាជំហប់ស្ងៀម។ ហេតុនេះ ព្រួញដែល កំពុង​ហោះគឺជា[4]ព្រួញដែលឈប់ស្ងៀម។ បើ​អញ្ជឹងភាវៈជាភាវៈឥតចលនា។ តាម ពិតព្រួញ​ដែល​ផ្លាស់ពីទីតាំងមួយទៅទីតាំងមួយ គឺជា​ចលនារបស់ពួញ នេះជា របៀប​និយាយបំភាន់​សច្ចភាពរបស់ពួកសូហ្វីស។

 

 

 

 

 

 

 

 

ចំពោះ អវិជ្ជាជន វិញ គឺចង់សំដៅ ដល់​ជនទាំងឡាយដែលមាន បទពិសោធន៍ តិច ដែល​ភាគច្រើនពុទ្ធិរបស់ពួកគេកើត ចេញមក​ពី ឥន្រ្ទិយ (senses) ច្រើនជាងខួរក្បាល ដែល​ធ្វើ​ឱ្យ​ពួកគេងាយយល់ ងាយជឿ និងងាយធ្វើ​តាម ដែលនាំឱ្យ បញ្ញាជនខាងលើ ងាយ​ពន្យល់, ងាយ បញ្ចុះបញ្ចូល, ងាយបោក និងងាយ​​អូស​ទាញឱ្យជឿ និងដើរតាម។ ឧទាហរណ៍ ស្តេចសៀម ក្រោយពីបានតាំងរាជធានី នៅក្រុង អយុធ្យា ហើយក៏បានលើកទ័ព ចូលមកវាយខ្មែរ។ តែ​មុន​នឹងមក​ដល់អង្គរ ទ័ពសៀមត្រូវឧបរាជខ្មែរ (សុរយោទ័យ អនុជលំពង់រាជា) លើកទ័ពទៅ​ស្កាត់​វាយ បាក់ទ័ពថយទៅវិញអស់។ ព្រះ​លំពង់រាជានឹកស្មានថាសត្រូវពុំអាចធ្វើអ្វីបាន ទៀត (បទពិសោធន៍ឥន្រ្ទិយ) ក៏ទ្រង់បញ្ជា រំសាយ​កងទ័ពឱ្យទៅកាន់ទីលំនៅរៀងៗ ខ្លួន​វិញ។ លុះឮថាសៀមលើកទ័ពចូលមកជាថ្មី​ម្តង​ទៀត ខ្មែរកែនទ័ពមិនទាន់ក៏ ដេញរាស្ត្រឱ្យចូល​ក្នុង​កំពែងមហានគរ ហើយកែនពលឱ្យ​ការពារ។ ទ័ពសៀមមកលោមព័ទ្ធជុំជិត អស់​រយៈពេល១ឆ្នាំ៥ខែ។ ទ័ពជំនួយខ្មែរជាច្រើន​បាន​លើកពីកន្លែង ផ្សេងៗ តែដោយមកមិនស្មើ​គ្នា​ក៏​ត្រូវ​ទទួលបរាជ័យ។ រាជធានីអង្គរត្រូវ​ធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្តាប់ដៃរសៀមនៅ​ឆ្នាំ​១៣៥២[5]។ ចាញ់កលសៀមម្តងទៀត នៅ​ពេល​ស្តេច រាមា សូរ បានឡើងសោយរាជ្យ ស្តេច​នេះបានលើកទ័ពមកឡោមព័ទ្ធក្រុង​អង្គរ​សាជាថ្មី អស់រយៈពេល៧ខែ (ពីខែមិគសិរដល់ ខែ ជេស្ឋ)។ ដោយឃើញថា មិនអាចប្រយុទ្ធ យកជ័យជំនះលើខ្មែរដោយកម្លាំងអាវុធ បាន ទើបសៀមប្រើឧបាយកល ដោយឱ្យទាហាន​សៀម​ចំនួន១៥ នាក់ ធ្វើកលសុំចុះចូលខាង​ខ្មែរ ដោយយកលេសថា ស្តេចសៀមធ្វើបាបខ្លួន​ខ្លាំងពេក ព្រោះតែ ខ្លួនច្បាំងមិនឈ្នះខ្មែ។ នៅ​ទី​បំផុតពួកនេះ បានរកមធ្យោបាយបើកទ្វារ​ខាង​លិចបាន។ ក្រុងអង្គរក៏ត្រូវធ្លាក់ទៅក្នុង​កណ្តាប់​ដៃសៀមជាលើកទី២ (១៣៩៣) (សញ្ចេតនា ខ្វះបញ្ញា) [6]។ បើតាមប្រវត្តិសាស្រ្ត នៅក្នុង ការធ្វើសិកសង្រ្គាម បើគិតពីកម្លាំង​ប្រយុទ្ធ ទ័ពខ្មែរមិនដែលខ្សោយជាងសត្រូវ​នោះទេ។ ទ័ពខ្មែរតែងតែមានជោគជ័យជា ដរាប។ ប៉ុន្តែ ពួកគេចាញ់សត្រូវច្រើនតែ ចាញ់នៅត្រង់សត្រូវប្រើកលល្បិចនៅក្នុង សញ្ចេតនាស្មោះត្រង់ក្លែងក្លាយនេះឯង។ នៅក្នុងសឹកសង្រ្គាមក្តី នៅក្នុងនយោបាយ ដឹកនាំប្រទេសក្តី ឬនៅក្នុងមុខជំនួញរក ស៊ីក្តី ល្បិច​កល គឺជា កម្លាំងស្នូល ដែលខ្លាំងជាង​កម្លាំងបាយ (កម្លាំងកាយ) ពីព្រោះវាមាន​ប្រភព​មក​ពី ខួរក្បាល មិនមែនមកពី ឥន្រ្ទិយ នោះ​ឡើយ។ អ្នក ដែលជឿលើ ឥន្រ្ទិយ ងាយគ្រោះ​ថ្នាក់បំផុតពីព្រោះ ងាយជឿ និងងាយប្រគល់ សេចក្តីទុកចិត្តទៅឱ្យគេ។ ឧទាហរណ៍ បន្ទាយ​លង្វែក​ត្រូវធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្តាប់ដៃសៀមនៅ​ឆ្នាំ១៥៩៣ ដោយចាញ់ឧបាយកលសៀម​ដែល​បាញ់ប្រាក់ដួងចូលទៅ ក្នុងគុម្ពឬស្សីដែលជា​របង​​ការពារ​ដ៏រឹងមាំ ហើយម្យ៉ាងទៀត សៀម​បាន​ចាត់ចារ បុរសពីរនាក់ចូលមកធ្វើវិទ្ធង្សនា​បង្កើតឱ្យមានចលាចលក្នុងផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្មែរ​មហាតលិកសៀមពីរនាក់បានក្លែងធ្វើជាអ្នក បួសនាម តិបញ្ញោ និង សុប្បញ្ញោ ចូល មកធ្វើ​ពិធី​ដកសិល្ប៍សាស្ត្រដែលបញ្ចុះ ក្នុងរូបទេវ រក្ស។ សុប្បញ្ញោ ប្រើមន្តអាគម ធ្វើឱ្យអ្នកស្រុក​ឈឺ​តិបញ្ញោ ជាអ្នកដោះឱ្យ ជាសះ ស្បើយ​ឡើង​វិញ[7]។

សង្រ្គាមរវាង ស្រីសុគន្ធបទ និង ស្តេច​កន កើតចេញមកពី ព្រះបាទ ស្រីសុគន្ធបទ​ជឿតាមការទស្សទាយរបស់ហោរាដែលទស្សទាយ​ពី​ការសុបិន​ឃើញ នាគរាជដេញខាំ​ព្រះអង្គ ហើយ​ខាំពាំ ស្វេតច្ឆ័ត្ររបស់ព្រះអង្គ​ទៀត​នោះថា មាន កោលាហលចំពោះព្រះអង្គ ហើយអ្នកបង្ក គឺ ឃុនហ្លួងព្រះស្ដេចកន ដែល​កើត​នៅឆ្នាំរោង (នាគ) ហើយស្របពេល​ជាមួយគ្នានោះមានពាក្យបណ្តឹងមកថា មាន​កើត ហេតុចម្លែកផ្សេងៗនៅក្នុងព្រះរាជាណា ចក្រ ហើយម្យ៉ាងវិញទៀត ដោយខ្លាច ក្រែង​ស្តេច​កនក្បត់ដណ្តើមរាជសម្បត្តិ សមដូច​ទំនាយ​របស់ហោរាផងនោះ ព្រះ បាទ​ស្រី​សុគន្ធបទ​ទ្រង់បានធ្វើការប្រជុំសម្ងាត់នៃពួក​មន្ត្រី​ជំនិត ដើម្បីរិះរកមធ្យោ បាយកំចាត់ស្ដេច​កន​ឱ្យបាន។ គំនិតនេះ បានបង្កឱ្យកើតសង្រ្គាម​តាមសម្លាប់គ្នា រហូតដល់ចុងក្រោយ ព្រះបាទ​ស្រី​​សុគន្ធ បទ ត្រូវមន្រ្តីម្នាក់ឈ្មោះ ឱកម៉ឺន សុរិន្ធ​កែវ និងបក្សពួកបះឡើង ចូលចោមធ្វើ​គត់​ព្រះ អង្គបានក្នុងបន្ទាយស្ទឹងសែននៅ គ.ស. ១៥១២[8]។

អវិជ្ជាជន ដែលយក ឥន្រ្ទិយ មកធ្វើ​ជា​មូលដ្ឋានទុកចិត្តរឹងមាំសម្រាបសេចក្តីសុខ​សេចក្តីចម្រើននៅក្នុងជីវិត គឺមិនអាចទៅរួច​ឡើយ ទីបំផុតពួកគេត្រូវតែ វិលទៅរក កម្លាំង​វិចារណញ្ញាណ (reaso-ning power) វិញទើប​បាន។ នៅក្នុង លទ្ធិ សនិទាននិយម (rationalism) យល់ថា គេ អាចសម្រេច ពុទ្ធិសច្ច បាន​​តាមរយៈ ការ គិតពិចារណា (reasoning) ច្រើន​ជាង តាមរយៈ​  បទពិសោធន៍ឥន្ទ្រិយ (sensory experience)។ អ្នកសនិទាននិយម (ratio-nalists) អះអាងថា ស្មារតី (mind) មានកម្លាំង​​អាច​យល់​ដឹងបានពី សច្ចភាព (the truth) ដោយខ្លួនវា​តាម​រយៈការប្រើ ទម្រង់ការ​ពិចារណា​ជាក់លាក់ តែ​មួយប៉ុណ្ណោះ។ ទម្រង់​ការសនិទាននិយម ធ្វើឱ្យមនុស្ស មានលទ្ធភាព​អាចទទួលបាននូវ ពុទ្ធិខ្ពង់ ខ្ពស់បំផុតមួយ ដែល​ស្ថិតនៅក្នុងកាលៈ ទេសៈណាក៏មិនចេះ​ខុស។ ឧទាហរណ៍ នៅក្នុង​ពុទ្ធសាសនាណែនាំ​ពុទ្ធ​បរិស័ទឱ្យ ជឿថា ធម្មទាន [Dharma Dana  (អំណោយ ពុទ្ធិ)] ល្អប្រសើរជាង អាមិសទាន [Amisa Dana (អំណោយ​សម្ភារៈ)]។ ត្រូវនឹង​សុភាសិតខ្មែរថា “បង្រៀនឱ្យចេះស្ទូចត្រី​ប្រសើរ ជាជាងឱ្យត្រី”។ ដូចគ្នានេះដែរ ឪពុក​ម្តាយ ជនជាតិខ្មែរយល់ថា ការចែកទ្រព្យបញ្ញា ឱ្យកូនល្អប្រសើរជាងឱ្យ​ទ្រព្យសម្ភារៈ។ ពួក​គាត់​យល់ថា បញ្ញាចាយ​ច្រើន​ចម្រើនច្រើន ហើយ​ចោរលួចមិនបាន​ទៀតផង។ ទម្រង់ការ​សនិទាន​និយម អះអាង​យ៉ាងមុតមាំថា បទពិសោធន៍ឥន្ទ្រិយ មិនអាច នាំមកឱ្យមនុស្ស​នូវ ពុទ្ធិត្រឹមត្រូវដាច់ខាត  ទៅតាមវិធីណាមួយ​នោះ​បានទេ។ នៅទី បំផុត មនុស្សត្រូវតែវិល​ទៅ​រក កម្លាំងពិចារណា (reasoning faculty) របស់គេវិញដោយខានមិន​បាន[9]។

សរុបសេចក្តីមក សក្តានុពលនៃ ជំនឿ​សាសនា​មានអានុភាពខ្លាំង មិនថា ផ្លូវវិជ្ជមាន ឬអវិជ្ជមាន។ អានុភាពខ្លាំងទៅ តាមផ្លូវណា​មួយវិជ្ជមាន ឬអវិជ្ជមាន គឺវា អនុលោមទៅតាម សមត្ថភាព ឬទេពកោសល្យរបស់អ្នក​ជឿ​របស់​វា។ ឧទាហរណ៍ បុព្វបុរសខ្មែរបានកសាង​សម័យ​ ​អង្គរ​ដ៏​រុងរឿង ដែលធ្វើឱ្យអរិយធម៌ខ្មែរ​សម័យ​នោះ មានវិបុលភាពឡើងដល់កំពូល ហើយ ដែល​​បានបន្សល់ទុកជាកេរមត៌កមកឱ្យ កូនខ្មែររហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ដោយ ពួក​គាត់​ប្រកាន់យកតាមជំនឿវិជ្ជមាន ពីជំនឿ​ព្រេងកថាមកជាជីវិតពិត។ នេះជា គំរូគំនិតល្អ​ដែល​កូនចៅជំនាន់នេះ ឬ ជំនាន់តៗទៅទៀត​ត្រូវ​រៀនសូត្រតាម។


[1]https://www.photodharma.net/Indonesia/26-Angkor Wat / index.htm

[2] ហ្ស. សឺដែល (ប្រែ ម៉ុញ សារី) «ដើម្បីយល់កាន់ តែច្បាស់អំពីអង្គរ», ប៉ារីស, ១៩៤៧, ទំព័រ ៥៣

[3] ឆយ យីហ៊ាង, ដ.ឯ.ម, ទំព័រ  ៤៥-៤៦

[4] -ដ-, ទំព័រ  ២៣

[5] ត្រឹង ងា, “ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ ភាគ១និង២ (សម្រាប់មធ្យម និងឧត្ដមសិក្សា),”ភ្នំពេញ, ព.ស. ២៥១៧, គ.ស. ១៩៧៣, ទំព័រ ១០៦

[6] -ដ-, ទំព័រ ១០៧

[7] -ដ-, ទំព័រ ១៥៤-១៥៦

[8] -ដ-, ទំព័រ ១៤០

[9] Venancio B. Ardales, op. cit. p.57

សេចក្តីសន្និដ្ឋាន

ឈរលើ គំនិត ឬ ទស្សនៈតថនិយម (realism) នៅក្នុងជំនឿសាសនារបស់ដូន តាខ្មែរ ពួកគាត់បានកសាងប្រទេសមួយ ដែលសម្បូរ​រុងរឿង និងមានវិសាលភាព ទឹកដូធំទូលាយ​នៅ​ក្នុង​អាស៊ីអាគ្នយ៍នេះ។ ភាពសម្បូររុងរឿង និងមានទឹកដីធំទូលំទូលាយនេះ មិនមែនកើត​ឡើងដោយចៃ ដន្យ, ដោយអាទិទេព, ឬដោយ​អ្នក​មានបុណ្យអង្គណាមួយមកជប់ ឬនិមិត​នោះ​ ឡើយ ថ្វីត្បិតតែពួកគាត់ផ្តេកផ្តួលទៅលើ ជំនឿសាសនាខ្លាំងក្លាក៏ដោយ គឺកើតឡើង​ដោយ មនុស្សទេពខ្មែរ (Khmer divine people) នេះឯង។ សមិទ្ធិផលទាំងឡាយដែល​បានកើត ឡើងយ៉ាងប្រចក្សនៅលើទឹកដីខ្មែរ​មកដល់ សព្វថ្ងៃនេះ គឺកើតឡើងចេញមកពី​គំនិត​ច្នៃ ប្រឌិត នៅក្នុងហេតុផលថា ជឿ​សាសនាមិន មែន ដើម្បីតែបុព្វហេតុជំនឿ​សាសនា​នោះ ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែ ដើម្បីការ​រស់​នៅ​ជាក់ស្តែង នៅលើផែនដីនេះដោយពិតៗ។ បើ ជំនឿដើម្បី តែជំនឿ គឺវាគ្មានប្រយោជន៍អ្វីដល់មនុស្ស សញ្ជាតិ ជាពិសេសសម្រាប់មនុស្សខ្មែរនេះ ឡើយ។ ប្រាសាទអង្គរវត្ត, បារាយណ៍, ទឹកដី​ធំ​ទូលាយក៏មិនបានកើតឡើងនៅលើទឹកដីនេះ​ដែរ។ ព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី២ ជឿជាក់លើមហិទ្ធិ​ឬទ្ធិ​ព្រះ ឥសូរបានប្រែក្លាយព្រះអង្គឯងឱ្យ​ទៅ​ជាស្តេចអាទិទេពដែលមានជីវិតនៅលើផេនដី ដើម្បីដឹកនាំបង្រួបបង្រួមជាតិ និង ចាប់ផ្តើម​សម័យអង្គរដ៏រុងរឿង, ព្រះបាទសូរ្យ វរ្ម័នទី២ ជឿ​ជាក់លើបារមីព្រះវិស្ណុមានឬទ្ធិ​ចេស្តា ក្លាហាន ​ក្នុងសឹកសង្រ្គាម ត្រូវ បានអ្នកស្រាវជ្រាវ​ ​ឱ្យ​ព្រះនាមថាជាស្តេចសឹកខាង ពង្រីកទឹកដី​មាន​ស្នាព្រហស្ថ កសាងប្រាសាទ អង្គដ៏ល្អគ្មាន​ពីរ​លើ​លោក។ ឯព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏មាន​ទេពកោសល្យមិនចាញ់ស្តេច ទាំងពីរអង្គខាង​លើ​នេះដែរ។ ស្ថិតនៅក្នុងឥទ្ធិពលមនោគមន៍ នៃជំនឿពុទ្ធសាសនាមហាយាន ព្រះអង្គបាន​កសាង​ប្រាសាទអង្គធំដែល មានប្លងស្មុគស្មាញ និងប្រកបទៅដោយព្រះភក្រ្តព្រះពោធិសត្វ​លោកិតេស្វរៈ ដើម្បីចាំជួយស្រោចស្រង់​ប្រជាជន​ខ្មែរ ដែលវង្វែងខ្លួននៅក្នុងវាលវដ្ត​សង្សា ដោយសារតែមានអវិជ្ជាជ្រៅ។ គំនិតប្រែ​ក្លាយ​ជំនឿសាសនា អរូបីមកជារូបីដើម្បី​បុព្វហេតុ​នៃជីវិតរស់នៅៗនៅលើផែនដីនេះ គឺជាទេពកោសល្យឯករបស់បុព្វបុរសខ្មែរ ប្រសើរ​ ​ខ្ពង់ខ្ពស់ជាងជាតិអត់កំណើតខ្លះដែល​ចាំ​តែ​លួច​ប្លន់ទឹកដី និងសម្បត្តិវប្បធម៌របស់​គេ។

 II- ស្នាដៃនិពន្ធជាភាសាអង់គ្លេស 

1-   Jonathan Crowther, Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English,  Oxford University Press, Oxford New York, 5th Ed, 1995

2-   Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, 3rd ed. p faith

3-   Venancio B. Ardales, “Introductory text to philosophy,” 2nd printing, New York, 1974

4-   https://www.photodharma.net/Indonesia/26-Angkor Wat / index.htm