ព្រះលោកេសូរប្រែកាយជាព្រះនរាយណ៍ ដោយ៖ បណ្ឌិត ផុន កសិកា

ត្រៃរូបពុទ្ធសាសនាមហាយាន្តដែលភាសាអង់គ្លេសហៅថា «Buddhist triad» គឺជាបដិមារូបបី (ត្រៃរូប) សាងជាប់ៗគ្នា ឬ អាចជាចម្លាក់រូបបីក្នុងព្រះវិហារ ឬប្រាសាទតែមួយ។ ត្រៃរូបពុទ្ធសាសនាមហាយាន្តមានរូបព្រះលោកេសូរ(លោកេស្វរៈ)-ព្រះពុទ្ធ-ប្រាជ្ញាបារមិតា (បើចង់ដឹងស៊ីជម្រៅអំពីត្រៃរូបពុទ្ធសាសនាមហាយាន្តសូមអាន Tho Thon, Dissertation of An Examintion of Cambodina Buddhist Traid from Pre-Angkorian through Angkorian Times, University of London, 2018)។

ខ្ញុំសូមលើកតែភស្ដុតាងមួយ (រូបលេខ១) ដែលឆ្លាក់នៅថែវខាងក្នុងប្រាសាទបាយ័ន នាទិសខាងជើង ស្លាបខាងកើត មកវិភាគពិចារណា គឺរូបចម្លាក់បដិមាបីអង្គគង់ក្នុងប្រាសាទមួយមានកំពូលបី។ ពេលយើងមើលឃើញភ្លាម យើងនឹងគិតថាគឺជាទេពក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនា ហើយដឹងថាបែបនេះគឺរូបមួយនៅខាងឆ្វេង ជាទេពប្រុសមានដៃបួន ធ្វើឱ្យគិតថាគឺជាព្រះនរាយណ៍ ព្រោះក្នុងរាជព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ក៏គោរពដល់ព្រះនរាយណ៍ដែរ។ ចំណែកទេពនៅកណ្ដាល យើងមិនអាចដឹងបាន ព្រោះមានស្នាមដាប់ខូចរូប មើលមិនស្គាល់។ ចំពោះរូបនៅខាងចុងម្ខាងទៀតវិញ (ខាងស្ដាំ) គឺជាទេពស្រី ប៉ុន្តែមិនដឹងថាជារូបទេពមួយណាទេ?

បន្ទាប់ពីយើងពិនិត្យរូបឱ្យបានល្អិតល្អន់ ទៅលើរូបទាំងបី ពិសេសគឺរូបនៅខាងឆ្វេងមានដៃបួន យើងគិតថា គឺជាព្រះនរាយណ៍ (រូបលេខ២) មានស្នាមដាប់រឆេតរឆូតច្រើនកន្លែង នៅចំដៃទាំងបួន ចំព្រះភក្ត្រ និងព្រះភ្នួងសក់ពីមុខ។ តើហេតុអ្វីបានជាមានស្នាមដាប់បែបនេះ? តើរូបដែលយើងឃើញនេះជារូបដើមដំបូង ឬជារូបចម្លាក់ដែលគេកែពីរូបដើមណាមួយ? បើគេដាប់កែ ចុះរូបដើមជារូបអ្វី?

ខ្ញុំសាកល្បងយករូបមួយក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន្តមកវិភាគ គឺរូបព្រះលោកេសូរ។ ព្រះលោកេសូរមានកេតនភណ្ឌកាន់ក្នុងដៃទាំងបួន៖ ដៃមួយកាន់ថូ, ថៃមួយកាន់គម្ពីរ, ដៃមួយកាន់ផ្គាំ និងដៃមួយទៀតកាន់ផ្កាឈូក។ នៅលើភ្នួងសក់ចំពីមុខមានឆ្លាក់ព្រះពោធិ៍សាត់ (ព្រះពុទ្ធ) អង្គុយពែនភ្នែនសមាធិ។ ជួនកាល ក៏ឃើញមានកម្រងផ្កាព័ទ្ធពីលើសេរសារធ្លាក់ចុះក្រោមព័ទ្ធលើដៃខាងឆ្វេងដែលកាន់ផ្កាឈូក និងព័ទ្ធដៃខាងស្ដាំដែលកាន់ថូ (រូបលេខ៣៖ ព្រះលោកេសូរនៅប្រាសាទតាព្រហ្មទន្លេបាទី ខេត្តតាកែវ និង រូបលេខ៤៖ ព្រះលោកេសូរនៅប្រាសាទតាសោម តំបន់អង្គរ ខេត្តសៀមរាប)។

យើងត្រឡប់មកវិភាគរូបដែលសន្និដ្ឋានជាឋមថាជាព្រះនរាយណ៍នេះវិញ។ រូបនេះត្រូវគេដាប់នៅលើកេតភណ្ឌទាំងបួន ព្រះភ្នួងក៏ត្រូវដាប់ ចំណែកកម្រងផ្កាក៏ត្រូវដាប់ដែរ។ រីឯដំបងដែលជាកេតនភណ្ឌរបស់ព្រះនរាយណ៍ហាក់ដូចជាមិនសូវច្បាស់ មិនផុស ហើយរាងមិនត្រង់។ ចំណុចមួយទៀត គឺមានស្នាមដាប់នៅកដៃដែលជាកម្រងផ្ការុំកងដៃមុននឹងទម្លាក់ចុះក្រោម។

សម្រាប់ខ្ញុំ ខ្ញុំគិតថា រូបនេះត្រូវបានគេដាប់កែឱ្យទៅជាព្រះនរាយណ៍នៅពេលណាមួយ។ ចំណែក រូបចម្លាក់ដើមគឺជារូបព្រះលោកេសូរ មានដៃបួនកាន់ផ្គាំ, ផ្កាឈូក, គម្ពី និង ថូ ព្រមទាំងមានកម្រងផ្កាព័ទ្ធជុំវិញផង ហើយកម្រងផ្កានេះព័ទ្ធជុំវិញដៃខាងឆ្វេងដែលកាន់ផ្កាឈូកផង និងដៃខាងស្ដាំកាន់ថូផង ដូចរូបព្រះលោកេសូរនៅប្រាសាទតាសោម ក្នុងតំបន់អង្គរ ខេត្តសៀមរាប។

បើរូបមួយនេះជាព្រះលោកេសូរ រូបនៅចំកណ្ដាល គឺជាព្រះពុទ្ធ ចំណែករូបទីបីជារូបស្រី គឺជាព្រះប្រាជ្ញាបារមិតា។ នេះគឺជាទម្រង់សិល្បៈខ្មែរដែលជាតំណាងត្រៃរូបពុទ្ធសាសនាមហាយាន្តក្នុងសម័យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។ ក្នុងរាជព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ មានការគោរពពុទ្ធសាសនាមហាយាន្តខ្លាំង ដោយមានការសាងបដិមាត្រៃរូបជាច្រើន។ ពិសេសទៅទៀត ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧គឺជាក្សត្រគោរពប្រតិបត្តិព្រះលោកេសូរយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ ព្រោះជាទេពការពារទឹកដី និងព្រះនគរ។ នៅស្ទើរគ្រប់ប្រាសាទក្នុងរាជព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ តែងមានសាងជាបដិមាផង និង ចម្លាក់នៅលើផ្ដែរ នៅលើហោជាង នូវរូបព្រះលោកេសូរនេះ (រូបលេខ៥, រូបលេខ៦ និង រូបលេខ៧)។