សេចក្តីផ្តើម
ប្រជាជនកម្ពុជា ជាប្រជាជនដែលធ្លាប់មានអរិយធម៌រុងរឿង តាំងពីយូរលង់ណាស់មកហើយ។ បច្ចុប្បន្ន ទោះ បីមាតុភូមិធ្លាប់បានខ្ទេចខ្ទាំដោយសារសង្គ្រាមជាច្រើនទសវត្សរ៍កន្លងមក ក៏ប្រជាជនខ្មែរ នៅតែមានអ្វីៗ ដែល អាចជាគ្រឿងសម្រាប់លើកទឹកចិត្ដ ឱ្យមានសុទិដ្ឋិនិយមក្នុងការស្ដារនិងកសាង ប្រទេសឆ្ពោះទៅរកការអភិវឌ្ឍយ៉ាងឆាប់រហ័ស។ ប្រការមួយដែលប្រជាជនខ្មែរនៅតែមានមោទនភាពនោះ គឺដោយមានមរតកវប្បធម៌ ដែលបុព្វបុរសយើងបានបន្សល់ទុកមកជាច្រើនឥតគណនា ក្នុងនោះយើងមានរតនសម្បត្ដិអង្គរ ដែលពិភព លោកទាំងមូលកោតស្ញប់ស្ញែង ជាមរតកខាងសិល្បៈស្ថាបត្យកម្មនិងសំណង់។ ផ្នែកនាដ្យកម្ម យើងមានល្ខោន អាយ៉ៃ យីកេ ចំណែកខាងសិល្បៈតូរ្យតន្ដ្រី យើងមានបទភ្លេងមហោរី ប្រពៃណី ប្រជាប្រិយ និង បទភ្លេង ទំនើបចំរុះ ដែលសុទ្ធសឹងជាមរតកដ៏មានតម្លៃរបស់ជាតិ។ រីឯមរតកខាងសិល្បៈរបាំដែលជាអត្តសញ្ញាណជាតិ យើងមាន «របាំអប្សរា» ជារបាំមួយស្ថិតក្នុងចំណោមរបាំព្រះរាជទ្រព្យដ៏មានឈ្មោះល្បីល្បាញ ដែលពិភពលោកទទួលស្គាល់និងវាយតម្លៃថាជារបាំតន្តីខ្មែរ (Khmer Classical Dance)។
របាំអប្សរា រួមទាំងរបាំព្រះរាជទ្រព្យទាំងអស់នៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ត្រូវបានបញ្ចូលក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌពិភពលោកវប្បធម៌អរូបីនៃមនុស្សជាតិ ដោយអង្គការយូណេស្កូ នៅថ្ងៃទី៧ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០០៣។ ការចារឹកនាម នៅក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌពិភពលោកដ៏ល្បីល្បាញនេះ បានបញ្ជាក់ពីតម្លៃជាសាកលដ៏ធំធេង អស្ចារ្យនៃស្នាដៃ សិល្បៈរបាំតន្តីប្រកបដោយអត្ថន័យវប្បធម៌នេះ។ ចំពោះប្រជាជនកម្ពុជាទូទៅ របាំអប្សរា គឺជាមោទនភាព ជានិមិត្ដរូបជាតិនិងប្រជាជន។ របាំអប្សរា ស្ថិតនៅយ៉ាងជ្រាលជ្រៅក្នុងជម្រៅបេះដូងខ្មែរគ្រប់ៗរូប។
ដោយឃើញនូវតម្លៃសាកលដ៏ធំធេងអស្ចារ្យនៃរបាំអប្សរានេះហើយ ទើបយើងសម្រេចលើកយកអត្ថបទសិក្សាស្តីអំពី «អប្សរា» ពីទេវកថាឥណ្ឌា មកចម្លាក់ខ្មែរ និងរបាំតន្តីខ្មែរ មកចូលរួមក្នុងសន្និសីទអន្តរជាតិលើកទី១៤ ស្តីអំពី «តម្លៃវប្បធម៌អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក៖ វប្បធម៌ ប្រវត្តិនិងមោទនភាព»។
អត្ថបទស្តីអំពី «អប្សរា» ពីទេវកថាឥណ្ឌា មកចម្លាក់ខ្មែរ និងរបាំតន្តីខ្មែរ នេះនឹងលើកឡើងអំពីប្រភពកំណើតនៃរបាំអប្សរាខ្មែរដែលមានជាអាទិ៍គឺ ទេវកថាឥណ្ឌារឿងអណ្ដើកកូម៌ៈ (ឬ រឿងកូរសមុទ្រទឹកដោះ) និង សិល្បៈ វិចិត្រកម្មជារូបចម្លាក់ទេពអប្សរ ឬអប្សរាសំដែងកាយវិការយ៉ាងសក្ដិសម រាប់រយ នៅតាមប្រាសាទដ៏ស្កឹម ស្កៃទាំងឡាយក្នុងតំបន់អង្គរ ព្រមទាំងប្រវត្តិនៃការបង្កើតរបាំ។ អត្ថបទនេះមិនមានលម្អិតអំពីអត្ថន័យសិល្បៈក្នុងរបាំនោះទេ។
១. បញ្ញត្តិ «អប្សរា»
ក្នុងការសិក្សា យើងរកឃើញទស្សនៈនានាស្តីអំពី «អប្សរា»។ តាមវចនានុក្រមខ្មែរ រៀបរៀងដោយសម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត ដែលបោះពុម្ពផ្សាយដោយវិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ «អប្សរា» ដូចគ្នានឹង «អច្ឆរា» «ស្រីអប្សរា»។ ពាក្យដើមគឺ «អប្សរ» (មកពីពាក្យសំស្ក្រឹត អប្សរស៊ ឬ អប្សរា ឯពាក្យបាលីថា អច្ឆរា មានន័យថា ៖ «ស្រីមានសម្បុរថ្លាស្រស់ផូរផង់ ឬ ស្រីមានមុខថ្លាស្រស់បំព្រង»)។ ក្នុងការនិយមរបស់ខ្មែរ «អប្សរា» គឺ ស្រីសួគ៌ ស្រីអប្សរ ស្រីទេពអប្សរ នាងអប្សរ។ សម្តេចជួន ណាត បានលើកឡើងថា «តាមសេចក្តីតំណាលក្នុងគម្ពីរព្រាហ្មណ៍ថា ស្ត្រីសួគ៌ពួកមួយដែលផុសឡើងអំពីទឹក ក្នុងកាលដែលកូរទឹកអម្ឫត» ក៏ប៉ុន្តែ លោកបានបដិសេធសេចក្តីបកស្រាយនេះ[1]។
តាម Cambodian-English Dictionary បោះពុម្ពផ្សាយដោយ The Catholic University of America Press, Washington, D.C. 20064, 1977 «អប្សរា» គឺជាស្រីសួគ៌ ស្រីទេពអប្សរ (មកពីពាក្យសំស្ក្រឹត apsaras, apsarä) ត្រូវនឹងពាក្យអង់គ្លេសថា celestial nymph មានន័យថាជាទេពធីតាឋានផ្សេង ( ពាក្យ nymph ក្នុងអក្សរសិល្ប៍បុរាណក្រិកគឺជាទេវៈ ដែលមានរូបរាងជានារីវ័យក្មេង), angel ជាទេវតា, divine female ជាទេពធីតា, celestial dancer ជាអ្នករបាំឋានសូគ៌[2]។
ក្នុងការបកស្រាយពាក្យ APSARA ក្នុង LE PETIT ROBERT DICTIONNAIRE DE LA LANGUE FRANÇAISE របស់លោក PAUL ROBERT បញ្ជាក់ថាគេបានស្គាល់ APSARA ដែលជាចម្លាក់នៅប្រាសាទអង្គររបស់ខ្មែរ ៖ «APSARA (apsara] n. f. — 1823; mot hindi • Déesse inferieure, dans la mythologie indienne; sa représentation dans l’art. Les apsaras du temple d’Angkor-Vat.» (បកប្រែ ៖ APSARA ជាពាក្យក្នុងភាសា hindi; ភាសាផ្លូវការមួយប្រើនៅប្រទេសឥណ្ឌាភាគខាងជើង; APSARA ជាទេពធីតាសាមញ្ញ, ក្នុងទេវកថាឥណ្ឌា, មានការបង្ហាញខ្លួនតាមសិល្បៈ។ អប្សរាទាំងឡាយនៅប្រាសាទអង្គរវត្ត។) ។
តាមការបកស្រាយខាងលើ ឃើញថា ជាឫសគល់ «អប្សរា» គឺស្ថិតក្នុងវប្បធម៌ឥណ្ឌាគឺទេវកថា ឥណ្ឌា រឿង «អណ្ដើកកូម៌ៈ» ឬ រឿង «កូរសមុទ្រទឹកដោះ» ទោះបីសម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត លោកមិនទទួលយកក៏ដោយ ហើយយើងក៏មិនអាចគិតថាហេតុអ្វីបានជាសម្តេចព្រះសង្ឃរាជ លោកបដិសេធការលើកឡើងថា «តាមសេចក្តីតំណាលក្នុងគម្ពីរព្រាហ្មណ៍ថា ស្ត្រីសួគ៌ពួកមួយដែលផុសឡើងអំពីទឹក ក្នុងកាលដែលកូរទឹកអម្ឫត» នោះទេ (កូរទឹកអម្ឫត ជាសេចក្តីនៃរឿង គឺកូរសមុទ្រទឹកដោះដើម្បីយកទឹកអម្ឫតដែលធ្វើឱ្យជីវិតមានភាពអមតៈ)។
២. «អប្សរា» ក្នុងទេវកថាឥណ្ឌា
«អប្សរា» មានដំណាលក្នុងរឿង អណ្ដើកកូម៌ៈ ឬ រឿង កូរសមុទ្រទឹកដោះ។ កាលដើមឡើយ មានមហា សមុទ្រ ទឹកដោះនៅលើចក្រវាលទាំងមូល។ ពួកទេវតា និងអសុរាដែលចង់បានទឹកអម្ឫត គឺទឹកមន្តជីវិតអមតៈ បានច្បាំងគ្នាដើម្បីទឹកអម្ឫត។ ដោយហេតុចម្បាំងអស់ពេលដ៏យូរ ក៏មិនចាញ់មិនឈ្នះ ព្រះវិស្ណុក៏ចេញមកពន្យល់ពួកទេវ តា និងអសុរាឱ្យរួមគ្នាកូរសមុទ្រទឹកដោះនោះ។ នៅក្នុងសមុទ្រទឹកដោះមានទឹកអម្ឫតនិងវត្ថុទិព្វជាច្រើនឥតគណនា ដោយចង់ឃើញនូវវត្ថុទិព្វទាំងនោះ និងចង់បាននូវជីវិតអមតៈ ទាំងពពួកទេវតា និងអសុរាបានយល់ព្រមតាមព្រះវិស្ណុ រួមគ្នាកូរសមុទ្រទឹកដោះ ដោយសន្យាគ្នាថា បើទឹកអម្ឫតលេចឡើងចំមុខពពួកទេវតា នោះទឹកអម្ឫតបានទៅពពួកទេវតា បើទឹកអម្ឫតលេចឡើងចំមុខពពួកអសុរានោះទឹកអម្ឫតបានទៅពពួកអសុរា។ ព្រះវិស្ណុ បានដកភ្នំមន្ទរៈ យកមកធ្វើជាឧបករណ៍សម្រាប់កូរ ហើយបែងខ្លួនជាអវតាមានឈ្មោះថា អណ្ដើកកូម៌ៈ ដើម្បីទ្រភ្នំមន្ទរៈ កុំឱ្យលិច។ កាលនោះ ស្ដេចនាគឈ្មោះ វាសុកី បានយកខ្លួនធ្វើជាព្រ័ត្រសម្រាប់ឱ្យគេទាញ។ ពួកទេវតាទាញខាងកន្ទុយ ឯពួកអសុរាទាញខាងក្បាល។
ការកូរសមុទ្រទឹកដោះប្រព្រឹត្តទៅអស់រយៈពេលជាងមួយពាន់ឆ្នាំនៅស្ថានទេវលោក។ វត្ថុទិព្វដែលផុសចេញពីការកូរសមុទ្រទឹកដោះរួមមាន ៖
១. ផ្កា បណ្ណជាតិ ថ្វាយទៅព្រះព្រហ្មយកទៅដាំនៅព្រហ្មលោកទាំងដប់ប្រាំមួយជាន់
២. ដំរីក្បាលបីឈ្មោះ ព្ធរាវ័ណ ថ្វាយទៅព្រះឥន្ទ្រធ្វើជាយានជំនិះ
៣. ព្រះនាង ស្រីលក្ស្មី ថ្វាយទៅព្រះវិស្ណុធ្វើជាអគ្គមហេសី
៤. សេះសឈ្មោះ ឧច្ច័យស្វរៈ ទេពនិម្មិតនេះមិនថ្វាយឱ្យអាទិទេពអង្គណាទេ គែរក្សាទុកជានិមិត្តរូបគោរព
ប្រតិបត្តិសីលប្រាំសម្រាប់ឋានទាំងបី គឺឋានទេវលោក ឋានមនុស្សលោក និងឋានបាតាល។
៥. ទឹកអម្រឹត ជាវត្ថុសក្តិសិទ្ធិធ្វើឱ្យមានអាយុវែងឥតដែនកំណត់
៦. អប្សរា ទេពអប្សររាប់សិបអង្គលេចចេញឡើងអណ្តែតពាសពេញលំហអាកាស រេរាំរបាំសួគ៌ បន្ទាប់ពីវត្ថុ
សក្តិសិទ្ធិទីប្រាំគឺទឹកអម្ឫតបានធ្លាក់ទៅក្នុងដៃពួកអសុរា។ ប្រមុខអប្សរធ្វើសញ្ញាឱ្យបរិវារ រាំរបាំទេព ពង្វក់ចិត្តពួកអសុរាឱ្យភ្លឹកភ្លេចផឹកទឹកអម្ឫត។ របាំទាក់ទាញពួកអសុរាឱ្យស្រើបស្រាលស្លុតស្លុង អារម្មណ៍ទៅតាមក្បាច់រាំ។ ឃើញឱកាសល្អ ព្រះវិស្ណុក៏កាឡាខ្លួនជាព្រះពាយ ឆក់យកទឹកអម្ឫតឱ្យពួក ទេវតាក្រេបទាំងអស់ដើម្បីឱ្យមានជីវិតអមតៈ។ ពេលបេសកកម្មកូរសមុទ្រទឹកដោះបានចប់សព្វ គ្រប់ហើយពួកស្រីទេពអប្សរទាំងអស់បានក្លាយទៅជាស្រីរបាំសួគ៌ រាំថ្វាយព្រះឥន្ទ្រតាំងតែពីកាលនោះមក។ របាំរបស់ពពួកស្រីទេពអប្សរនោះ សន្មត់ហៅថា របាំអប្សរា។ របាំអប្សរារាំលើកទីមួយនៅឋានសមុទ្រទឹកដោះ ហៅថា របាំទឹកអម្រឹត។ ពេលរេរាំពពួកទេពអប្សរតែងកាន់ផ្កាបណ្ណជាតិជានិច្ចដែលតំណាងឱ្យទេវលោក សុភមង្គល និងភាពរុងរឿងរបស់សត្តនិករគ្រប់ឋាន។
៣. «អប្សរា» ក្នុងសិល្បៈចម្លាក់ខ្មែរ
ទាក់ទងនឹងស្ថាបត្យកម្មសំណង់ដែលជាអត្តសញ្ញាណវប្បធម៌ជាតិ ប្រទេសអេហ្ស៊ីបមានប្រាសាទពីរ៉ាមីត ប្រជា ជាតិចិនមានមហាកំពែង ប្រជាជាតិខ្មែរមានប្រាសាទបុរាណរយពាន់ ជាពិសេសប្រាសាទអង្គរវត្តដ៏ល្បីល្បាញទូទាំងសកលលោក។ ជាទូទៅការអធិប្បាយក្នុងបរិបទស្ថាបត្យកម្ម ឬ សំណង់ គេប្រើត្រឹមពាក្យថា “ស្ថាបត្ យកម្ម” ដោយឡែកក្នុងស្ថាបត្យកម្មសំណង់ប្រាសាទបុរាណខ្មែរ កាលណាគេនិយាយអំពីស្ថាបត្យកម្ម គឺគេនិយាយដោយភ្ជាប់ជាមួយពាក្យ “សិល្បៈ” គឺ “សិល្បៈស្ថាបត្យកម្ម”។ ការដែលប្រើពាក្យ “សិល្បៈ” ភ្ជាប់ជាមួយ “ស្ថាបត្យកម្ម” ក្នុងសំណង់ប្រាសាទបុរាណខ្មែរ ពីព្រោះប្រាសាទទាំងឡាយដែលបុព្វបុរសខ្មែរលោក មិនត្រឹមតែ មានភាពស្កឹមស្កៃជាសក្ខីកម្មនៃស្ថាបត្យកម្ម និងវិស្វកម្មដ៏អស្ចារ្យលើលោក ប៉ុណ្ណោះទេ តែថែមទាំងមាន ភាពប្រណីត ដោយសិល្បៈវិចិត្រកម្មជាក្បូរក្បាច់រចនារស់រវើក ជាពិសេសគឺមានរូបចម្លាក់រាប់រយជាទេពអប្សរ ឬ អប្សរាសំដែងកាយវិការនាដកម្មសក្ដិសមគ្មានពីរ ដែលជាសមិទ្ធផលនៃបញ្ញាញាណបុព្វបុរសខ្មែរ។
ទេវកថា រឿង អណ្តើកកូម៌ៈ របាំអប្សរា និងទេពអប្សរា ក៏មានឆ្លាក់នៅលើផ្តែរ និងលើថែវប្រាសាទមួយចំនួនផងដែរ។
រូបអប្សរាដែលតាមនិទានថាជាស្រីសួគ៌មួយក្រុម កើតមានដោយសារការកូរសមុទ្រទឹកដោះដើម្បីស្វែងរកទឹកអម្ឫត
រូបនាងត្រូវបានបុព្វបុរសខ្មែរឆ្លាក់លើសិលានៃប្រាសាទទាំងឡាយនៅព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា។
រូបនេះជាចម្លាក់ទាក់ទងនឹងរឿងអណ្តើកកូម៌ៈ ឆ្លាក់នៅថែវខាងកើតនៃប្រាសាទអង្គរវត្ត។
រូបនេះជាចម្លាក់ទាក់ទងនឹងរឿងអណ្តើកកូម៌ៈ ឆ្លាក់នៅប្រាសាទព្រះវិហារ
ចម្លាក់អប្សរានៅប្រាសាទបាយ័ន
ចម្លាក់របាំអប្សរានៅប្រាសាទបាយ័ន
ចម្លាក់អប្សរានៅប្រាសាទអង្គរវត្ត
៤. «អប្សរា» ក្នុងសិល្បៈរបាំខ្មែរ ៖ «របាំអប្សរា»
របាំអប្សរាត្រូវបានបង្កើតឡើងតាមព្រះរាជតម្រិះរបស់ព្រះនាយិកាសាលាសុធារស ក្នុងអំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៥០ ព្រះនាម សម្ដេចព្រះរាជកនិដ្ឋា នរោត្ដម រស្មីសោភ័ណ ជាព្រះអនុជនៃព្រះបាទ នរោត្ដម សុរាម្រឹត។ ព្រះនាយិកាមានគំនិតបង្កើតរបាំនេះឡើង គឺដើម្បីប្រគល់រង្វាន់លើកទឹកចិត្តដល់អ្នកចូលរួមសម្ដែងជាសិស្សពូកែ ក្នុងកម្មវិធីដែលតែងតែប្រព្រឹត្តទៅនៅរាល់ដំណាច់ឆ្នាំសិក្សា។ ព្រះអង្គបានបង្ហាត់របាំនេះដំបូងក្នុង អម្លុង ឆ្នាំ១៩៥៨ ដោយមានព្រះអង្គម្ចាស់ក្សត្រី នរោត្ដមវិជ្ជរា ព្រះរាជបុត្រីព្រះបាទនរោត្ដម សុរាម្រឹត រាំជាតូឯក។
ឆ្នាំបន្ទាប់សម្តែងដោយ ព្រះអង្គម្ចាស់ក្សត្រី នរោត្ដមសុជាតិវត្ដីយា ព្រះរាជបុត្រីព្រះបាទនរោត្ដម សីហនុ និងជាសិស្សអ្នកគ្រូជាសាមី ជាគ្រូរបាំនៅព្រះបរមរាជវាំង និងនៅសាលាសុធរសក្នុងសម័យនោះ[3]។
ព្រះអង្គម្ចាស់ក្សត្រី នរោត្ដមវិជ្ជរា ព្រះរាជបុត្រីព្រះបាទនរោត្ដម សុរាម្រឹត រាំជាតូឯក
នាដការីឯកនៃរបាំអប្សរាដែលបង្កើតកិត្យានុភាពរបាំនេះលើឆាកអន្តរជាតិ គឺព្រះអង្គម្ចាស់ក្សត្រី នរោត្តម បុប្ផាទេវី ព្រះរាជបុត្រីព្រះបរមរតនកោដ្ឋ ព្រះករុណា នរោត្តម សីហនុ។
ម្ចាស់ក្សត្រី នរោត្តម បុប្ផាទេវី
តាមការបង្ហាញរបស់អ្នកគ្រូកែវ ណារុំ និង ព្រំ ស៊ីសាផាន្ធា ក្នុងសៀវភៅ “របាំអប្សរា” បោះពុម្ពផ្សាយ ដោយ គណៈកម្មការស្រាវជ្រាវសិល្បៈ-វប្បធម៌ នៃក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ នៅឆ្នាំ២០០៣ ឃើញថា រូបចម្លាក់ រាប់រយជាទេពអប្សរ អប្សរាសំដែងកាយវិការ នាដ្យកម្មសក្ដិសមគ្មានពីរនៅអង្គរនោះ គឺជាប្រភព នៃការបង្កើត របាំអប្សរានេះ[4]។
ក្នុងរបាំអប្សរា ដែលជារបាំតន្តីខ្មែរ ទាំងសម្លៀកបំពាក់ ទាំងគ្រឿងអលង្កា ទាំងកាយវិការរាំ សុទ្ធសឹងតាមលំនាំ ចម្លាក់អប្សរា ដែលតាមនិទានថា ជាស្រីសួគ៌មួយក្រុមកើតមានដោយសារការកូរ សមុទ្រទឹកដោះដើម្បី រកទឹក អម្ឫត និងដែលរូបនាងត្រូវបានបុព្វបុរសខ្មែរឆ្លាក់លើសិលានៃប្រាសាទទាំងឡាយ ជាពិសេសនៅ ប្រាសាទ អង្គរ វត្ដ។
សម្លៀកបំពាក់ គ្រឿងអលង្កា និងកាយវិការរាំក្នុងរបាំអប្សរាដែលយកតាមលំនាំ ចម្លាក់អប្សរា
(រូបភាពពីសៀវភៅ “របាំអប្សរា” ដោយអ្នកគ្រូកែវ ណារុំ និង ព្រំ ស៊ីសាផាន្ធា ឆ្នាំ២០០៣)
នាដកម្មនៅសម័យនោះមានលំនាំប្រហាក់ប្រហែលរបាំ ភួងនារី ដោយ ម៉ម ឆាវរី និងបានដកស្រង់ពាក្យខ្លះពីរឿង អ៊ីណាវ បុស្បា។ ការដាក់ក្បាច់ និង ការរើសភ្លេងមកបំពេញ អ្នកគ្រូ ជា សាមី ជាអ្នករៀបចំ។ អ្នកច្រៀងកំដរមាន អ្នកគ្រូ ជា ខាន់ និង អ្នកគ្រូ ឯម ធាយ ដែលយកតាមលំនាំបទ ដើមឈឹង។
របាំអប្សរាបានឈានទៅដល់កម្រិតល្អឥតខ្ចោះ ក៏មានការរៀបចំសម្តែតនៅខេត្តសៀមរាប នៅប្រាសាទអង្គរ ដើម្បីថតជាខ្សែភាពយន្តដោយលោក ម៉ាកសែល កាមីស៍ ក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ១៩៦១ ឬ ១៩៦២។ នៅឆ្នាំ ១៩៦៣ ភាពយន្តនេះបាននាំទៅបញ្ចាំងនៅប្រទេសបារាំង។ នៅឆ្នាំ១៩៦៤ បញ្ចាំងនៅ ប្រទេសសិង្ហបុរី ក្នុងពិធីសម្ពោធមហោស្រពសិល្បៈសាកល ដោយបានទទួលជោគជ័យនិងមានការគាំទ្រ និងកោតសរសើរពីសំណាក់ទស្សនិកជនយ៉ាងខ្លាំង។ «អប្សរា» ក៏បានលេចរូបរាងតាមវិចិត្រកម្មគំនូរដោយវិចិត្រករខ្មែរក្នុងប្រវត្ដិវិចិត្រករខ្មែរ ទសវត្សរ៍ ឆ្នាំ១៩៦០-១៩៧០។ វិចិត្រករដ៏ល្បីល្បាញ និងជាមិត្ដជិតស្និទ្ធ របស់អធិរាជសម្លេងមាស ស៊ីន ស៊ីសាមុត ឈ្មោះ ញឹក ឌឹម (១៩៣៤-១៩៧៨)។ លោក ញឹក ឌឹម ជាអ្នកមានទេពកោសល្យព្រម ទាំងបានសិក្សាមុខ វិជ្ជាគំនូរ នៅសាលាវិចិត្រសិល្បៈខេមរៈ (បច្ចុប្បន្នជាសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទវិចិត្រសិល្បៈ) បានក្លាយជាវិចិត្រករដ៏ល្ បីល្បាញ ដោយបានបង្កើតស្នាដៃជាច្រើនទាំងក្នុងប្រទេស ទាំងលើឆាក អន្ដរជាតិ។
រូបគំនូរអប្សរាស្នាដៃវិចិត្រករ ញ៉ឹក ឌឹម
របាំអប្សរាខ្មែរ ក៏មានជនបរទេសហាត់រាំ។
នាដការីអប្សរាជនជាតិចិន
រីឯនាដការីដែលបានសម្តែងក្នុងក្របខណ្ឌជាតិមានដូចជា ៖
អ្នកស្រី សេង ស្រីមុំ
អ្នកស្រី វ័ន សាវៃ
អ្នកស្រី ឌុក ថាច
អ្នកស្រី វ័ន សាវង្ស
អ្នកស្រី យឹម ទេវី
អ្នកស្រី ម៉ម កណិការ
អ្នកស្រី អ៊ុក ផល្លា
កញ្ញា សុខ សុខឿន។
សេចក្ដីសន្និដ្ឋាន
អត្ថាធិប្បាយកន្លងមកបានបង្ហាញថា របាំអប្សរា គឺជាមោទនភាពជាតិខ្មែរ។ ការចារឹកនាមរបាំព្រះរាជទ្រព្យ ដែលក្នុងនោះមានរបាំតន្តីអប្សរា ដោយគណៈកម្មាធិការបេតិកភណ្ឌពិភពលោក នាឆ្នាំ២០០៣ ក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌពិភពលោក បានបញ្ជាក់ពីតម្លៃសាកលដ៏ធំធេងអស្ចារ្យនៃស្នាដៃសិល្បៈ ទស្សនីយភាពខ្មែរ និង ការរួមទទួលខុសត្រូវក្នុងការការពារថែរក្សាពីសំណាក់អន្ដរជាតិ។ ប៉ុន្ដែដោយឡែកចំពោះប្រជាជាតិខ្មែរ គ្រាន់ តែការរកឃើញខាងលើថា របាំអប្សរា កើតឡើងពីបញ្ញាញាណដ៏ជ្រៅជ្រះរបស់ប្រជាជាតិខ្មែរនោះ អាច មាន ន័យថា របាំអប្សរា ស្ថិតនៅយ៉ាងជ្រាលជ្រៅក្នុងជម្រៅបេះដូងខ្មែរគ្រប់ៗរូប លើសជាតិសាសន៍ណា ទាំងអស់ ឯការទទួលខុសត្រូវ ក៏ត្រូវតែជាបន្ទុករបស់ប្រជាជនខ្មែរធ្ងន់ជាងគេ ខ្មែរគ្រប់រូបត្រូវតែយល់ដឹង បញ្ហានេះ ដោយមិនត្រូវពឹងផ្អែទាំងស្រុងលើអន្ដរជាតិទេ៕
[1] វចនានុក្រមខ្មែរ បោះពុម្ពផ្សាយដោយវិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ បោះពុម្ពគ្រាទី៥ ទំព័រ១៦៥៣
[2] Cambodian-English Dictionary បោះពុម្ពផ្សាយដោយ The Catholic University of America Press, Washington, D.C. 20064, 1977 ទំព័រ១៣៦៩
[3] កែវ ណារុំ និង ព្រំ ស៊ីសាផាន្ធា “របាំអប្សរា” ការផ្សាយរបស់គណៈកម្មការស្រាវជ្រាវសិល្បៈ-វប្បធម៌ ឆ្នាំ២០០៣ ទំព័រ ១១-១២
[4] កែវ ណារុំ និង ព្រំ ស៊ីសាផាន្ធា “របាំអប្សរា” ដ-ឯ-ម ទំព័រ ១-២
